Trí thức có vai trò hết sức quan trọng trong tiến trình phát triển của lịch sử. Nhận thức đúng đắn vai trò của trí thức, trong quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng Cộng sản Việt Nam và Chủ tịch Hồ Chí Minh luôn quan tâm xây dựng và phát huy vai trò của đội ngũ trí thức. Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều chủ trương, chính sách đào tạo, sử dụng, đãi ngộ, tạo điều kiện để trí thức phát huy năng lực, trí tuệ, đóng góp vào sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Bởi xây dựng đội ngũ trí thức vững mạnh là trực tiếp nâng tầm trí tuệ của dân tộc, sức mạnh của đất nước, nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng và chất lượng hoạt động của hệ thống chính trị.

Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng gặp gỡ trí thức trẻ Việt Nam tại Pháp, tháng 3/2018 - Ảnh: qdnd.vn

Quan điểm của Hồ Chí Minh về vấn đề trí thức

Chủ tịch Hồ Chí Minh đặc biệt coi trọng, đề cao vai trò của trí thức và đội ngũ trí thức. Ngay trong phiên họp đầu tiên của Hội đồng Chính phủ nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa, ngày 3/9/1945, Người nói: “Muốn xây dựng chủ nghĩa xã hội thì nhất định phải có học thức” . Và “… Các bạn là bậc trí thức. Các bạn có trách nhiệm nặng nề và vẻ vang là làm gương cho dân trong mọi việc. Dân ta đã đấu tranh một cách dũng cảm. Lẽ tất nhiên, giới trí thức cũng phải hy sinh đấu tranh, dũng cảm hơn nữa để làm gương cho nhân dân” .

Trong tác phẩm “Sửa đổi lối làm việc” năm 1947, Chủ tịch Hồ Chí Minh chỉ rõ, trí thức là sự hiểu biết trong hai lĩnh vực: khoa học tự nhiên và khoa học xã hội. Một người trí thức hoàn toàn phải đem trí thức áp dụng vào thực tế, nếu không chỉ là “trí thức một nửa”. Hồ Chí Minh khẳng định: “Những người trí thức tham gia cách mạng, tham gia kháng chiến rất quý báu cho Đảng. Không có những người đó thì công việc khó khăn thêm” .

Để phát triển đội ngũ trí thức trong Đảng, trong lực lượng cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đề ra hai nhiệm vụ, đó là “Đào tạo trí thức mới trong công nông và cải tạo những trí thức hiện có”. Hồ Chí Minh giải thích, trí thức ta cần cải tạo tư tưởng, sửa đổi lề lối làm việc vì trước đây họ được giáo dục trong đường lối và khuôn khổ thực dân phong kiến. Để giải quyết hai nhiệm vụ trên, Chủ tịch Hồ Chí Minh cho rằng “công nông cần học tập văn hóa để nâng cao trình độ tri thức của mình, trí thức cần gần gũi công nông và học tập tinh thần, nghị lực, sáng kiến và kinh nghiệm của công nông” . Người khẳng định: “Cách mạng rất cần trí thức và thực ra chỉ có cách mạng mới biết trọng dụng trí thức” . Đồng thời, Hồ Chí Minh chỉ rõ: “trí thức đáng trọng là trí thức hết lòng phục vụ cách mạng, phục vụ nhân dân”. Đảng và Chính phủ trọng dụng trí thức vì trí thức cần cho công cuộc xây dựng nước dân chủ, phát triển văn hóa, giữ gìn sức khỏe cho nhân dân; xây dựng công nghiệp. Bác nhấn mạnh: “trong sự nghiệp cách mạng, trong sự nghiệp xây dựng xã hội chủ nghĩa, lao động trí óc có một vai trò quan trọng và vẻ vang; và công, nông, trí, cần phải đoàn kết chặt chẽ thành một khối” .

Để xây dựng và phát triển đội ngũ trí thức. Theo Hồ Chí Minh, trí thức phải gần gũi công nông, tự động tìm đến công nông để xóa bỏ dần sự tách rời giữa lao động trí óc và lao động chân tay; suốt đời phải gắn liền lý luận với công tác thực tế, học rộng nhưng phải có đạo đức trong sáng, học để phục vụ nhân dân, đặt lợi ích nhân dân trên hết; đối với mọi vấn đề, mọi người tự do bày tỏ ý kiến của mình, góp phần tìm ra chân lý, khi đã tìm thấy chân lý, lúc đó quyền tự do tư tưởng hóa ra quyền tự do phục tùng chân lý.

Quan điểm Hồ Chí Minh về trí thức không những có giá trị lý luận mà còn có giá trị thực tiễn sâu sắc để Đảng Cộng sản Việt Nam vận dụng vào sự nghiệp đổi mới, xây dựng và phát triển đất nước.

Chủ tịch Hồ Chí Minh nói chuyện thân mật với các đại biểu trí thức dự Hội nghị chính trị đặc biệt (tháng 3-1964)
Nguồn: TTXVN

Đảng ta vận dụng sáng tạo tư tưởng Hồ Chí Minh về trí thức vào xây dựng đội ngũ trí thức Việt Nam hiện nay

Đảng và Nhà nước ta luôn coi đội ngũ trí thức có vai trò, vị trí đặc biệt quan trọng trong công cuộc xây dựng đất nước và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa. Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (năm 1991) xác định: “xây dựng nhà nước xã hội chủ nghĩa, nhà nước của nhân dân, do nhân dân, vì nhân dân, lấy liên minh giai cấp công nhân với giai cấp nông dân và tầng lớp trí thức làm nền tảng, do Đảng Cộng sản lãnh đạo” . Như vậy, Đảng ta đã khẳng định trí thức là một bộ phận của nền tảng chế độ, xây dựng đội ngũ trí thức lớn mạnh chính là tăng cường nền tảng chính trị - xã hội, bảo đảm sự vững chắc của chế độ. Trí thức không chỉ là một bộ phận hợp thành liên minh công - nông - trí thức, mà còn làm giàu thêm tính đa dạng, nâng cao trình độ của khối liên minh bởi hoạt động sáng tạo.

Cụ thể hóa chủ trương, đường lối về công tác trí thức, ngày 6-8-2008, Ban Chấp hành Trung ương đã ban hành Nghị quyết số 27-NQ/TW về xây dựng đội ngũ trí thức thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Nghị quyết khẳng định vai trò, vị trí của trí thức trong phát triển xã hội: “Trong mọi thời đại, trí thức luôn là nền tảng tiến bộ xã hội, đội ngũ trí thức là lực lượng nòng cốt sáng tạo và truyền bá tri thức. Ngày nay, cùng với sự phát triển nhanh chóng của cách mạng khoa học và công nghệ hiện đại, đội ngũ trí thức trở thành nguồn lực đặc biệt quan trọng, tạo nên sức mạnh của mỗi quốc gia trong chiến lược phát triển”.

Đại hội XII của Đảng (năm 2016) nhấn mạnh: “Xây dựng đội ngũ trí thức ngày càng lớn mạnh, có chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước. Tôn trọng và phát huy tự do tư tưởng trong hoạt động nghiên cứu, sáng tạo. Trọng dụng trí thức trên cơ sở đánh giá đúng phẩm chất, năng lực và kết quả cống hiến. Bảo vệ quyền sở hữu trí tuệ, đãi ngộ và tôn vinh xứng đáng những cống hiến của trí thức. Có cơ chế, chính sách đặc biệt để thu hút nhân tài của đất nước” .

Những quan điểm chỉ đạo của Đảng về xây dựng đội ngũ trí thức trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước tiếp tục được khẳng định trong Văn kiện Đại hội lần thứ XIII của Đảng (năm 2021): “Xây dựng đội ngũ trí thức ngày càng lớn mạnh, có chất lượng cao, đáp ứng yêu cầu phát triển đất nước trong tình hình mới. Có cơ chế phát huy dân chủ, tự do sáng tạo và đề cao đạo đức, trách nhiệm trong nghiên cứu khoa học. Ưu tiên đầu tư phát triển hạ tầng, môi trường làm việc, nghiên cứu, đổi mới sáng tạo của trí thức. Trọng dụng, đãi ngộ thỏa đáng đối với nhân tài, các nhà khoa học và công nghệ Việt Nam có trình độ chuyên môn cao ở trong nước và nước ngoài, nhất là các nhà khoa học đầu ngành, nhà khoa học có khả năng chủ trì các nhiệm vụ khoa học và công nghệ đặc biệt quan trọng. Thật sự tôn trọng, tạo điều kiện nâng cao hiệu quả hoạt động tư vấn, phản biện của chuyên gia, đội ngũ trí thức” .

Trong những năm qua, số lượng trí thức ở ta tăng lên nhanh chóng. Nếu năm 2000, Việt Nam (trong nước) có khoảng 1.322.691 người có trình độ từ cao đẳng trở lên thì đến năm 2013, đội ngũ trí thức trong cả nước đã tăng lên 6.550.234 người (gấp 4,95 lần); số thạc sĩ từ 10.000 người tăng lên 118.653 người (tăng 11,86 lần), số tiến sĩ tăng từ 12.691 lên đến 24.667 người (tăng 1,94 lần). Không những vậy, đội ngũ trí thức còn trưởng thành về mọi mặt, không ngừng lớn mạnh, giàu tinh thần yêu nước, lòng tự hào, tự tôn dân tộc, luôn gắn bó và đồng hành với sự nghiệp cách mạng của đất nước do Đảng ta lãnh đạo vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh. Bằng những hoạt động sáng tạo, đội ngũ trí thức nước ta đã có những đóng góp to lớn trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, được Đảng, Nhà nước, toàn xã hội ghi nhận và đánh giá cao.

Trong bối cảnh hiện nay, Đảng ta tiếp tục khẳng định: Trí thức luôn là nền tảng tiến bộ xã hội, đội ngũ trí thức là lực lượng nòng cốt sáng tạo và truyền bá tri thức. Trí thức Việt Nam là lực lượng lao động sáng tạo đặc biệt quan trọng trong tiến trình xây dựng và phát triển đất nước, đặc biệt là trong giai đoạn đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, xây dựng kinh tế tri thức, phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Xây dựng đội ngũ trí thức vững mạnh là trực tiếp nâng tầm trí tuệ của dân tộc, sức mạnh của đất nước, nâng cao năng lực lãnh đạo của Đảng và chất lượng hoạt động của hệ thống chính trị. Đầu tư xây dựng đội ngũ trí thức là đầu tư cho phát triển bền vững.

Dưới sự lãnh đạo của Đảng, đội ngũ trí thức đã tích cực tham gia trong mọi lĩnh vực và có những đóng góp không nhỏ vào sự nghiệp phát triển đất nước. Trong công tác xây dựng và hoàn thiện chủ trương, đường lối, chính sách, hoạch định các chiến lược phát triển kinh tế - xã hội của hệ thống chính trị các cấp từ Trung ương đến cơ sở đều có sự đóng góp tích cực của đội ngũ trí thức. Chính đội ngũ này cung cấp các luận cứ khoa học cho việc hoạch định đường lối, chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước ta, từng bước nâng cao trình độ khoa học công nghệ của đất nước, vươn lên tiếp cận với trình độ của khu vực và thế giới, làm động lực thúc đẩy công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đội ngũ trí thức có nhiều đóng góp vào sự phát triển kinh tế, thể hiện trong từng ngành, từng lĩnh vực cụ thể, góp phần tăng năng suất lao động và gia tăng giá trị của sản phẩm, đưa Việt Nam từ một nước có nền kinh tế nông nghiệp, lạc hậu, quy mô nhỏ bé, với GDP chỉ 14 tỷ USD và GDP bình quân đầu người khoảng 250 USD (trong những năm đầu đổi mới) lên GDP 409 tỷ USD và GDP bình quân đầu người hơn 4.100 USD.

Những năm gần đây, đội ngũ trí thức Việt Nam đã đóng góp tích cực vào tăng trưởng kinh tế nói chung cũng như sáng tạo, truyền bá và làm giàu tri thức, tạo ra các sản phẩm có giá trị cho xã hội. Sự sáng tạo của đội ngũ trí thức được thể hiện qua số lượng các bằng sáng chế và độc quyền sáng chế không ngừng tăng qua các năm. Tính từ năm 2012 đến nay, đã có trên 58.038 sáng chế được đăng ký và 21.060 bằng sáng chế đã được cấp. Số lượng bằng sáng chế được cấp năm 2021 cao gấp gần 4 lần số bằng sáng chế được cấp năm 2012. Số đơn đăng ký sáng chế nộp năm 2021 tăng gấp gần 3 lần số đơn đăng ký sáng chế năm 2012.

Bên cạnh những kết đạt được, quá trình Đảng lãnh đạo xây dựng đội ngũ trí thức còn những hạn chế, bất cập chưa được khắc phục kịp thời. Việc quán triệt chủ trương, đường lối của Đảng về xây dựng đội ngũ trí thức ở một số cấp ủy đảng, chính quyền còn chậm, hiệu quả chưa cao. Một số cơ chế, chính sách đãi ngộ dành cho đội ngũ trí thức còn dàn trải, thiếu, đặc biệt là cơ chế về tài chính. Công tác giáo dục chính trị - tư tưởng, đạo đức nghề nghiệp đối với trí thức còn chưa được coi trọng đúng mức, việc tổ chức ứng dụng các tiến bộ khoa học và công nghệ vào sản xuất và đời sống còn hạn chế, chưa thực sự là lực lượng nòng cốt đưa khoa học và công nghệ trở thành động lực chính phát triển bền vững đất nước.

Nguyên nhân của những hạn chế trên là do một số cấp ủy đảng, chính quyền chưa nhận đầy đủ về vai trò, vị trí của khoa học - công nghệ, giáo dục - đào tạo, các yếu tố văn hóa... nên chưa coi trọng xây dựng đội ngũ trí thức. Bên cạnh đó, do kinh tế tăng trưởng chậm, trình độ dân trí chưa đồng đều, trong cơ cấu giá trị của sản phẩm, các yếu tố vật chất, nguyên liệu, lao động chiếm tỷ lệ lớn hơn so với yếu tố trí tuệ. Mặt khác, nhu cầu áp dụng khoa học và công nghệ vào sản xuất và đời sống xã hội chưa cao, chưa trở thành động lực cho nhân dân tiếp cận, chiếm lĩnh và làm chủ khoa học và công nghệ, dẫn đến việc xem nhẹ vai trò của hoạt động sáng tạo, cũng như đội ngũ trí thức trong xã hội. Vì vậy, thói quen đánh giá cao nguồn lực vật chất, coi nhẹ nguồn lực trí tuệ còn phổ biến trong xã hội và trong tư tưởng của một bộ phận cán bộ, đảng viên.

Những nội dung trong hoạch định chính sách phát triển kinh tế xã hội của cấp ủy đảng các cấp đã có sự đóng góp tích cực của đội ngũ trí thức cả nước (Ảnh: baochinhphu.vn)

Trong thời gian tới, để phát huy vai trò của đội ngũ trí thức trong sự nghiệp đổi mới, xây dựng và phát triển đất nước, cần thực hiện đồng bộ các giải pháp chủ yếu sau:

Một là, tiếp tục quán triệt thực hiện tốt Nghị quyết số 27-NQ/TW ngày 6-8-2008 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng, Kết luận số 52-KL/TW ngày 30-5-2019 của Ban Bí thư về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 7 khóa X về xây dựng đội ngũ trí thức Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước, thực hiện Chiến lược quốc gia về phát triển đội ngũ trí thức giai đoạn 2021 - 2030, phấn đấu từng bước xây dựng đội ngũ trí thức nước ta ngày càng lớn mạnh, đạt chất lượng cao, có số lượng và cơ cấu hợp lý, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững của đất nước.

Hai là, nâng cao hơn nữa nhận thức của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội về vai trò, vị trí của trí thức, tuyên truyền giáo dục toàn xã hội kế thừa, phát huy truyền thống trọng hiền tài của dân tộc và quán triệt quan điểm của Hồ Chí Minh về trí thức, gắn với xu thế thời đại. Đồng thời, trí thức phải phát huy tinh thần trách nhiệm trước các vấn đề xã hội, với sự phát triển của đất nước. Mỗi trí thức phải không ngừng học tập nâng cao trình độ lý luận chính trị, thể hiện rõ bản lĩnh chính trị trước mọi khuynh hướng tư tưởng, từ đó làm tốt vai trò truyền bá tư tưởng, văn hóa cho xã hội.

Ba là, chú trọng phát hiện, đào tạo, bồi dưỡng nhân tài. Có kế hoạch bố trí, sử dụng đội ngũ trí thức một cách hợp lý; có chính sách thu hút trí thức trẻ được đào tạo chính quy thực sự có trình độ, năng lực, có phẩm chất đạo đức tham gia hoạt động trong các viện nghiên cứu, nhà trường và doanh nghiệp. Tạo môi trường và các điều kiện để trí thức đi đầu trong việc truyền bá những tinh hoa tri thức của nhân loại trong cộng đồng, góp phần thiết thực nâng cao dân trí; áp dụng có hiệu quả những tiến bộ khoa học và công nghệ vào sản xuất và đời sống; quan tâm công tác khuyến khích, tôn vinh những trí thức có thành tích xuất sắc trong hoạt động nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ.

Bốn là, đẩy mạnh công tác giáo dục chính trị - tư tưởng cho đội ngũ trí thức; nâng cao bản lĩnh chính trị, đạo đức cách mạng để trí thức nhận thức rõ sứ mệnh của mình đối với sự phát triển của đất nước. Quan tâm bồi dưỡng chuyên môn, đạo đức nghề nghiệp của người trí thức, đặc biệt là lớp trí thức trẻ; trọng dụng, tôn vinh những người có đóng góp thiết thực và hiệu quả. Làm sâu sắc hơn nữa các mối quan hệ gắn bó giữa Đảng, Nhà nước và nhân dân với trí thức; giữa trí thức với Đảng, Nhà nước và nhân dân. Tăng cường khối đại đoàn kết toàn dân trên nền tảng liên minh công nhân - nông dân - trí thức.

Năm là, khẩn trương xây dựng, hoàn thiện các cơ chế, chính sách nhằm phát huy có hiệu quả tiềm năng của đội ngũ trí thức. Xây dựng và hoàn thiện thị trường khoa học và công nghệ, tạo môi trường cạnh tranh minh bạch. Có cơ chế, chính sách để sản phẩm sáng tạo ra được lưu thông với giá trị xứng đáng. Có cơ chế thích hợp nhằm tập hợp được lực lượng trí thức liên ngành từ các cơ quan, tổ chức, huy động được những nhà khoa học hàng đầu tham gia vào những dự án lớn mang tính liên ngành và có ý nghĩa kinh tế - xã hội. Đồng thời, xây dựng cơ chế, chính sách thu hút, tập hợp trí thức là người Việt Nam ở nước ngoài tích cực tham gia hiến kế, hợp tác đào tạo, nghiên cứu khoa học.

Sáu là, tiếp tục đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng cho phù hợp với tình hình mới. Phương thức lãnh đạo của Đảng đối với xã hội nói chung, với trí thức nói riêng phải khoa học và phù hợp với thực tiễn; luôn đổi mới theo hướng phát huy dân chủ trong mọi lĩnh vực. Bên cạnh đó, đổi mới, tăng cường sự lãnh đạo, chỉ đạo của các cấp ủy, chính quyền các cấp để đội ngũ trí thức có nhiều đóng góp to lớn hơn nữa cho sự nghiệp đổi mới, xây dựng và phát triển đất nước.n

______________

Tài liệu tham khảo

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Nxb Sự thật, Hà Nội, 1991.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Hội nghị lần thứ bảy Ban Chấp hành Trung ương khóa X, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2008.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2016.

4. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, t. I, 2021.

5. Nguyễn Thắng Lợi, Trí thức và công tác trí thức của Đảng trong thời kỳ đổi mới, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2017.

6. Trần Thị Vân Hoa, Một số vấn đề về xây dựng đội ngũ trí thức phục vụ CNH, HĐH đất nước theo tinh thần Nghị quyết TƯ 7 khóa X, hdll.vn, [cập nhật ngày 10/01/2023].

7. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011, t. 5, t. 7, t. 8, t. 10, t. 13.

PHẠM NGỌC HÒA

Nguồn: Tạp chí VHNT số 549, tháng 10-2023