Chiến thắng Điện Biên Phủ - tác phẩm nghệ thuật mang tầm vóc lịch sử

Bộ trưởng Bộ VHTTDL Nguyễn Văn Hùng tham quan không gian trưng bày bức tranh Panorama tái hiện toàn cảnh Chiến dịch Điện Biên Phủ, ngày 17/3/2024.
Ảnh: Thanh Hiếu

Những ngày cuối tháng 3, chúng tôi lên thăm Điện Biên, tìm về nơi 70 năm trước đã diễn ra chiến thắng lịch sử chấn động địa cầu... Đường lên Điện Biên mùa này thật đẹp, dọc hai bên đường hoa ban khoe sắc trắng hồng, con đường từ Hà Nội lên Điện Biên trải nhựa uốn lượn mà bằng phẳng, chẳng thấy đâu sự heo hút, khó nhọc “dốc lên khúc khuỷu, dốc thăm thẳm...” như trong bài thơ “Tây Tiến” của nhà thơ Quang Dũng năm xưa... Thành phố Điện Biên Phủ những ngày này sôi động náo nhiệt hơn, đâu đó tưng bừng rộn ràng của điệu nhạc múa sạp, múa xoè... của đồng bào Thái chào đón du khách về dự Lễ hội hoa ban, về thăm chiến trường xưa, tri ân các anh hùng liệt sĩ đã hy sinh trong trận Điện Biên Phủ.

Về Điện Biên hôm nay, ngoài các địa danh như Mường Thanh, Hồng Cúm, Him Lam... còn có những hình tượng người dân, người chiến sĩ được ghi khắc trong nghệ thuật tạo hình như tượng đài Chiến thắng Điện Biên Phủ- trên đồi D1, tượng đài Chiến thắng Mường Phăng, khu tưởng niệm Noong Nhai... Và đặc biệt, Bảo tàng Chiến thắng Lịch sử Điện Biên Phủ đã hoàn thiện đưa bức tranh tròn Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ giới thiệu với khách tham quan.

Bước vào phòng trưng bày, chúng tôi như được chứng kiến những trận chiến đã làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ của 70 năm về trước. Trong bố cục hình tròn, dài 132m, cao 20,5m, đường kính 42m; tổng diện tích là 3.225m², bao trọn cả mái trần, bức tranh Panorama đã đưa người xem vào trong khôn gian “toàn cảnh” chiến dịch Điện Biên Phủ của 56 ngày đêm (từ 13/3/1954 đến ngày 7/5/1954) với những khoảnh khắc điển hình...

Ấn tượng về tác phẩm hội họa hoành tráng này, chúng tôi đã tìm gặp ông Nguyễn Văn Mạc, Giám đốc Công ty Bảo tồn Tu bổ Di tích Văn hóa (Hội Di sản văn hóa Việt Nam), ông là tác giả đồng thời là “chỉ huy trưởng” của bức tranh Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ. Ông Mạc cho biết, cùng “Chiến dịch bức tranh toàn cảnh” với ông còn có rất nhiều cộng sự, đặc biệt là 8 họa sĩ trẻ: Nguyễn Văn Nghĩa, Yến Văn Thuận, Lê Hoàn, Ngô Văn Nhượng, Đinh Ngọc Tú, Nguyễn Hữu Hiệp, Nguyễn Văn Hiếu, Nguyễn Văn Tân, trong đó họa sĩ Nguyễn Văn Nghĩa là trưởng nhóm. Ngoài ra, khoảng 200 họa sĩ phụ khác tham gia thi công bức tranh.

Chia sẻ về cơ duyên thực hiện tác phẩm này, ông Mạc cho biết, năm 2012, công ty của ông nhận trưng bày Bảo tàng Chiến thắng Lịch sử Điện Biên Phủ, tuy nhiên, phần trọng tâm của Bảo tàng là bức tranh tròn “toàn cảnh” trận Điện Biên Phủ lại vẫn còn để ngỏ. Tỉnh Điện Biên đã mời cả họa sĩ Nga tham gia xây dựng bức tranh nhưng không thành... Ngày còn làm thực tập sinh ở Bungari, ông Mạc từng được “chiêm ngưỡng” bức tranh hoành tráng có diện tích 500m², thể hiện 500 năm người Thổ Nhĩ Kỳ đô hộ người Bungari trong Bảo tàng Sophia Bungari, khi đó ông đã “mê mẩn lắm rồi”... và điều này đã cho ông “tham vọng” xây dựng bức tranh hoành tráng Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ với suy nghĩ người ta làm được thì mình cũng làm được...

Ông Nguyễn Văn Mạc cùng các cộng sự đã xây dựng đề cương, lập phác thảo, với bốn trường đoạn mang nội dung:

Trường đoạn 1 Toàn quân ra trận: là không khí chuẩn bị cho toàn bộ chiến dịch, thể hiện sức người từ gần đến xa, nêu lên được sức mạnh của toàn dân tộc, bộ đội kéo pháo, đồng bào thồ lương thực, thực phẩm háo hức như một ngày hội toàn dân ra trận... Đây là trường đoạn ông Mạc tâm đắc nhất, cũng vẽ lâu nhất bởi phải vẽ ra được cảnh sắc của núi rừng Điện Biên.

Trích đoạn "Trường đoạn 1 Toàn quân ra trận"

Trích đoạn "Trường đoạn 4 Chiến thắng"

Trường đoạn 2 Khúc dạo đầu hùng tráng: Điểm nhấn là trận Him Lam, mở màn Chiến dịch Điện Biên Phủ, giữa mịt mù khói lửa khắp chiến trường, hình ảnh bộ đội ta đầu đội mũ nan cài lá ngụy trang, người chân đất, người đi dép cao su, từ các tuyến hào, thừa thắng ồ ạt xông lên, vượt qua hàng rào dây thép gai, đột nhập hầm hào, căn cứ quân sự của Pháp...

Trường đoạn 3 Cuộc đối đầu lịch sử: Bằng những gam màu mạnh mẽ tạo cảm giác nhức nhối, bức vẽ về đêm 6/5/1954, giữa trận địa là cột khói bốc cao ngùn ngụt bởi sức công phá của 1.000kg thuốc nổ. Hình ảnh trên cầu Mường Thanh, quân ta đánh giáp lá cà, đối đầu với quân địch để tiến về hầm tướng De Castries. Bộ đội ta hy sinh nhiều, phía địch cũng thương vong đáng kể. Đó là trận đánh khốc liệt nhất! là trường đoạn gây xúc động nhất cho ông Mạc và các họa sĩ trong khi đọc tài liệu và thể hiện.

Trường đoạn 4 Chiến thắng: Hình ảnh những đoàn hàng binh nối đuôi nhau lê bước thành hàng dài chiếm phần lớn trường đoạn. Giữa những mảng màu xám xị, bức vẽ nhấn mạnh một không gian tươi sáng, rực rỡ ánh hào quang, bừng lên bởi mầu đỏ lá cờ “Quyết chiến, quyết thắng” của Quân đội Nhân dân Việt Nam tung bay trên nóc hầm tướng De Castries giữa chiều hè tháng 5 lịch sử…

Các trích đoạn tác phẩm Chiến thắng Điện Biên Phủ

Để bức tranh thêm sinh động, trong khi thực hiện, nhóm tác giả đã tạo không gian bằng những sắp đặt điêu khắc, đắp nổi mô phỏng trận địa Điện Biên Phủ. Phần này được ông Mạc và các họa sĩ sáng tạo trong quá trình thi công, thể hiện mà không có trên phác thảo

Ông Nguyễn Văn Mạc chia sẻ: Đề cương “kịch bản” cho tác phẩm rất quan trọng nhưng vẫn chỉ là văn học. Ông hiểu rằng phải truyền cảm hứng cho các bạn họa sĩ trẻ từ việc tìm hiểu, tự hào về lịch sử, đến việc đưa các họa sĩ lên Điện Biên để cảm nhận, thẩm thấu của cảnh sắc, sáng, trưa, chiều, tối, cảm nhận thiên nhiên, rồi gặp gỡ bác cựu chiến binh ở Điện Biên, nghe mô tả thực cảnh, so sánh từ văn bản lịch sử đã tìm hiểu… Và đặc biệt, vấn đề “cơm, áo, gạo, tiền” cũng hết sức quan trọng để các họa sĩ yên tâm, tập trung sáng tác, chuyển thể từ đề cương văn học thành tác phẩm tạo hình. Việc tìm kiếm, tập hợp tư liệu qua hình ảnh, qua nhân chứng cũng hết sức công phu, kết quả, với hơn 1000 tư liệu khai thác từ nhiều nguồn như bảo tàng, các nhân vật, sự kiện… Bức tranh vẽ gần 4500 người, trong đó có "dăm bảy trăm" hình mẫu lấy từ đời thực, trong ảnh tư liệu, để tạo hình cho những nhân vật cận cảnh. Điều này đã giúp các nhân vật được thể hiện trên tranh không bị trùng lặp, không ai giống ai, mỗi người một dáng, một tư thế hay sự biểu cảm khác nhau. Trên thực tế, các trường đoạn đã phân định khá rõ về không gian và thời gian, khớp với thời điểm diễn ra các trận chiến. Để chuẩn xác hơn, ông Mạc đã mời các bác cựu chiến binh tới xem, để thông qua sự hồi tưởng...; nhận xét: - tác phẩm đã xây dựng được không khí, tinh thần của trận chiến hay chưa?... Việc bối cảnh sự kiện diễn ra vào ban đêm cũng là trở ngại cho các họa sĩ khi diễn vẽ. Khi làm phác thảo lần 2, ông Mạc đã sử dụng một ngôi nhà sàn làm xưởng vẽ, quây tròn lại như bức tranh thật với diện tích của phác thảo là gần 100m², phải mất đến 7 năm để vừa tìm tư liệu và vẽ phác thảo, thêm hai năm cho việc thi công tác phẩm, ông Mạc cho biết.

Bức tranh Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ được xây dựng cũng rất kỳ công. Một hệ thống dàn khung thép ống kiên cố được hàn cách tường 10cm, sau đó ốp tôn toàn bộ tạo mặt phẳng và bồi toan (vải) lên trên. Sơn dầu được sử dụng với khối lượng lớn, vẽ nhiều lớp trên bề mặt toan. Việc phóng một bức phác thảo lên 30 lần và đảm bảo tỷ lệ tương quan, do có sự sai lệch nhất định về hiệu ứng hình ảnh, bởi khi đó hình vẽ không còn trên mặt phẳng mà đã chuyển sang trên mặt cong thực tế của bức tranh tròn nên các họa sĩ phải điều chỉnh trực tiếp trên tác phẩm. Họa sĩ Nguyễn Văn Nghĩa chia sẻ: “Mỗi lần đi thực tế lấy tư liệu cũng mất cả chục ngày, mệt vì quãng đường di chuyển xa, tuy nhiên, mọi người cùng đồng lòng lắm, thi thoảng tranh luận về nội dung và cách thể hiện, cãi nhau ầm ĩ, xong rồi lại động viên nhau vẽ. Chú Mạc tạo điều kiện hết sức để vẽ sao cho tốt”. Được giao vai trò trưởng nhóm thi công trực tiếp vẽ, Nghĩa có nhiệm vụ quán xuyến tổng thể, mầu sắc, bút pháp… sao cho thống nhấtphong cách do có nhiều họa sĩ vẽ thi công.

Người xem đứng trước bức tranh Panorama trích đoạn "Trường đoạn 3 Cuộc đối đầu lịch sử"

Là thành viên Hội đồng thẩm định tác phẩm, họa sĩ Lương Xuân Đoàn, Chủ tịch Hội Mỹ thuật Việt Nam đánh giá cao chất lượng tác phẩm tranh Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ, sử dụng bút pháp hiện thực là phương pháp duy nhất. Ông rất trân trọng các họa sĩ trẻ tuổi có trình độ, thể hiện được bức tranh lịch sử giàu cảm xúc! Hội đồng đã góp ý chỉnh sửa mái trần bảo tàng thành bầu trời trong xanh kết nối cùng khói lửa bên dưới của bức tranh panorama như hướng về hòa bình. Phần âm nhạc cũng được bổ trợ để đặt tác phẩm Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ trong không gian 3D đưa câu chuyện lịch sử đến gần hơn với người xem. Tác phẩm đã giành được những giải thưởng xứng đáng, giải Nhất Giải thưởng Hội Mỹ thuật Việt Nam; Giải Nhất, Giải thưởng của Hội Liên hiệp Văn học Nghệ thuật Việt Nam; Giải Đặc biệt, Giải thưởng “Sáng tác, quảng bá tác phẩm Văn học, nghệ thuật Báo chí về chủ đề học tập và làm theo tư tưởng, đạo đức, phong cách Hồ Chí Minh”của Ban Tuyên giáo Trung ương năm 2022.

Các bác cựu chiến binh khi tham quan tác phẩm cũng hết sức phấn khởi và nhận xét rằng: - Bức tranh này rất đẹp, thể hiện tất cả các bước trong chiến dịch Điện Biên. Phải nói là bức nối liền thế hệ chúng tôi với thế hệ sau này, mà nó cũng là một bức tranh để mà giáo dục cho thế hệ mai sau là ông cha mình đã chiến đấu như thế, đã gian khổ như thế, giành lại thắng lợi như thế... (Ông Nguyễn Hữu Chấp, Cựu chiến binh Đại đội 290, Tiểu đoàn 166, Trung đoàn 209, Sư đoàn 312).

Các họa sĩ đang hoàn thiện tác phẩm

Sau khi đưa vào sử dụng, bà Vũ Thị Tuyết Nga, Giám đốc Bảo tàng Chiến thắng Điện Biên Phủ cho biết, vào dịp lễ Tết, mỗi ngày Bảo tàng đón tiếp trên 2000 lượt khách tham quan, cán bộ Bảo tàng đã phải rút thời gian tham quan bức Panorama mỗi đợt xem là 20 phút để phục vụ được nhiều lượt khách hơn.

Bức tranh Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ tuy chỉ là “tài liệu khoa học phụ” trong nghiệp vụ trưng bày của bảo tàng nhưng mang tính dẫn dụ trực quan sinh động hơn. Bức tranh đã tả kể được câu chuyện lịch sử có bố cục từ mở đầu, diễn biến đến kết quả kết thúc, đáp ứng được vai trò tuyên truyền và lưu giữ hình ảnh lịch sử. Bức tranh Panorama Chiến thắng Điện Biên Phủ không chỉ mang ý nghĩa giáo dục lịch sử, tinh thần yêu nước, đem lại niềm tự hào của các thế hệ về quá khứ hào hùng của dân tộc Việt Nam, mà còn là "sản phẩm du lịch" không thể bỏ qua khi du khách về thăm núi rừng Tây Bắc, thăm chiến trường Điện Biên Phủ năm xưa.