Một thời, nơi đây từng là nơi “Nhận đường”, là “Thủ đô” của nền văn nghệ kháng chiến Việt Nam, nơi các văn nghệ sĩ hòa mình vào cuộc kháng chiến và đời sống của nhân dân. Đó là dấu ấn, là ân tình về mảnh đất Gia Điền, Chu Hưng (Hạ Hòa, Phú Thọ).

Bia lưu niệm của Hội Văn nghệ kháng chiến Việt Nam tại xã Gia Điền (Hạ Hòa, Phú Thọ)

Men theo con đường trải nhựa rộng mở dưới chân những đồi cọ trập trùng, đồi chè xanh bạt ngàn gợi lên sắc màu của vùng đất trung du Phú Thọ thanh bình, yên ả, chúng tôi dừng chân ở khu 2, xã Gia Điền (Hạ Hòa, Phú Thọ), nơi có tấm bia được dựng trên một mảnh đất rộng. Bên tấm bia ghi lại sự kiện là nơi đóng trụ sở đầu tiên của Hội Văn nghệ Việt Nam, cơ quan của Hội Văn nghệ Việt Nam, tiền thân của Ủy ban toàn quốc Liên hiệp các Hội Văn học Nghệ thuật Việt Nam ngày nay, cũng là nơi Tạp chí Văn nghệ xuất bản số đầu tiên. Cây gạo cổ thụ xưa không còn nữa mà thay vào đó là cây gạo non và nhỏ hơn, cao sừng sững, tỏa bóng xuống bia lịch sử và cả một khoảnh đất rộng. Xung quanh là bạt ngàn màu xanh của những đồi cọ, đồi chè và của cánh đồng lúa. Những ngôi nhà bình yên nép mình bên sườn đồi gợi lên một khung cảnh hữu tình, bình yên và đẹp đến thơ mộng.

Dòng ký ức của những bậc cao niên trong thôn 2 Gốc Gạo đã đưa chúng tôi trở về những năm tháng không thể nào quên của năm 1948. Khi ấy, Gia Điền là địa điểm dừng chân của đoàn văn nghệ sĩ trong hành trình lên Việt Bắc. Nơi đây, khi ấy là một vùng đất hoang vu, dân cư thưa thớt, rừng đồi um tùm cây lá và chỉ có con đường đất nhỏ dẫn vào xã. Ngày ấy, những tên tuổi của các văn nghệ sĩ đã lưu dấu ấn sâu đậm trong tâm trí của những người ở lại, đó là các nhà thơ, họa sĩ, nhạc sĩ như Tố Hữu, Nguyễn Đình Thi, Ngô Tất Tố, Nam Cao, Kim Lân, Xuân Diệu, Huy Cận, Hoài Thanh, Nguyễn Huy Tưởng, Lưu Hữu Phước, Tô Ngọc Vân…Họ đã chọn nơi đây là điểm dừng chân để tổ chức các hoạt động văn nghệ phục vụ cho cuộc kháng chiến trường kỳ của dân tộc. Nơi đây đã trở thành cái nôi của nền văn nghệ kháng chiến của Việt Nam ngày đó.

Đến hôm nay, mỗi khi nhắc đến Gia Điền, có lẽ trong tâm tưởng của mỗi người luôn nhớ rằng, nơi đây ra đời một bức thư viết bằng thơ của nhà thơ Tố Hữu. Bức thư đặc biệt ấy được nhà thơ Tố Hữu viết ngay tại nhà cụ Nguyễn Thị Gái để an ủi, động viên cụ sau bao đêm mưa dầm gió bấc, cụ nằm dưới bếp, trên tấm đệm lá chuối khô để nhường nhà trên cho các cán bộ văn nghệ, cụ khóc hằng đêm vì thương nhớ người con trai ra chiến trường mà lâu rồi không có thư từ, tin tức gì. Cụ Gái lo lắng vì biết đâu, giữa chiến trường đạn bom ác liệt, sự hy sinh là điều không tránh khỏi. Biết được điều đó, nhà thơ Tố Hữu đã viết bài thơ Bầm ơi, giả con trai gửi thư về cho bầm Gái. Khi đọc cho bầm nghe, bầm xúc động nghẹn ngào và nở nụ cười hiền hậu vì yên tâm con trai vẫn bình yên nơi chiến trường.

Tưởng rằng, bức thư bằng thơ ấy chỉ dành riêng cho bầm Gái thôi nhưng ai ngờ rằng, ngoài chiến trường xa xôi, ác liệt khắp các chiến khu Việt Bắc, những chiến sĩ chiến đấu xa nhà đã chép bài thơ để gửi về cho mẹ của mình ở quê nhà đang ngày đêm mong tin con. Để rồi, ân tình ấy đã hòa vào tình cảm gia đình, tình yêu đất nước của bao chiến sĩ, bao người của những năm tháng kháng chiến gian khổ mà nghĩa tình và cho đến hôm nay: “Con ra tiền tuyến xa xôi/Yêu bầm yêu nước, cả đôi mẹ hiền”.

Rời địa danh Gia Điền, chúng tôi trở lại Chu Hưng, địa điểm cách Gia Điền chừng 3km. Chu Hưng là thôn làng thuộc xã Ấm Hạ (Hạ Hòa). Nơi đây, cùng với Gia Điền cũng là địa điểm dừng chân, hoạt động văn nghệ của đông đảo các văn nghệ sĩ thời kỳ kháng chiến chống thực dân Pháp. Có một thời, làng Chu Hưng được ví như một không gian của Hà Nội thu nhỏ bởi nơi đây không chỉ có các văn nghệ sĩ kháng chiến mà còn là địa điểm sơ tán của người dân miền xuôi, trong đó, phần đông là cư dân Thủ đô. Khi đến Chu Hưng, người dân mang theo những nghề truyền thống để tiếp tục mưu sinh, mang theo những dư vị ẩm thực của Hà Nội để mở hàng quán. Nhiều người đã được sinh ra và lớn lên ở Chu Hưng, sau 9 năm kháng chiến, theo cha mẹ rời mảnh đất này về Hà Nội và mang theo bao ký ức, bao niềm thương, nỗi nhớ trung du.

Báo Văn nghệ tổ chức hành trình về nguồn tại Gia Điền tháng 3/2023
 

Trong hành trình cùng với đoàn văn nghệ sĩ về Phú Thọ ngày ấy, có gia đình nghệ sĩ Lưu Quang Thuận cùng với vợ là bà Vũ Thị Khánh. Ban đầu gia đình ở cùng đoàn văn nghệ sĩ tại thôn Gốc Gạo xã Gia Điền, sau đó chuyển ra khu Ao Châu (Ấm Thượng cũ, nơi có các họa sĩ hoạt động) rồi chuyển về Chu Hưng (Ấm Hạ). Tại Gia Điền, ngày 17/4/1948, vợ chồng nghệ sĩ Lưu Quang Thuận đã sinh thành người con trai cả và đặt tên là Lưu Quang Vũ, sau này trở thành nhà thơ, nhà viết kịch tài ba của nền văn học Việt Nam hiện đại. Mấy năm sau, gia đình nghệ sĩ Lưu Quang Thuận tiếp tục sinh hạ hai người con trai là Lưu Quang Hiệp, Lưu Quang Điền.

PGS,TS Lưu Khánh Thơ (từng công tác tại Viện Văn học), là con gái của nghệ sĩ Lưu Quang Thuận đã dành những trang viết về người cha kính yêu của mình và nhắc nhiều đến chốn xưa Gia Điền, Chu Hưng (Phú Thọ). Trong chuyến về thăm lại Chu Hưng xưa vào tháng 7/2021 bà đã xúc động viết: “Chúng tôi lại đi trên con đường mà cha mẹ chúng tôi đã từng đi cách đây 75 năm. Ngồi ô tô máy lạnh mát rượi chỉ 2 giờ đồng hồ là đến nơi, càng thương sao cha mẹ chúng tôi ngày đó phải trèo đèo lội suối, đi bè đi mảng, đi bộ ròng rã hằng mấy chục ngày mới tới”. Cô Lưu Khánh Thơ kể rằng: “Sau này, khi đã có đông con đủ cháu, mỗi năm sinh nhật, con cái muốn tặng quà cho mẹ, thay vì được các con mời đi nước ngoài, tặng những món quà có giá trị, bà chỉ mong muốn các con cho trở lại chốn xưa ngày đi sơ tán”.

Mảnh đất Chu Hưng thơ mộng nghĩa tình đã khơi nguồn cảm hứng sáng tác không chỉ đối với nghệ sĩ Lưu Quang Thuận mà còn là “suối nguồn” vươn ra biển lớn của nhà viết kịch Lưu Quang Vũ. Nơi đây, cảnh sắc trung du thanh bình, thơ mộng, tình cảm xóm làng ấm áp, ân tình đã hòa vào tâm hồn cậu bé Lưu Quang Vũ trong những ngày tháng 9 năm kháng chiến cùng gia đình ở lại nơi đây. Khi 15 tuổi, nhà thơ Lưu Quang Vũ đã viết bài thơ Thôn Chu Hưng là gửi gắm bao niềm thương, nỗi nhớ của một người cất tiếng khóc chào đời ở miền đất này: “Ơi Chu Hưng đêm nằm nghe suối đổ/Nghe gió ngàn và tiếng hoẵng giữa rừng sâu/Ơi Chu Hưng sắn vùi trong bếp đỏ/Ấm những ngày gian khổ khó quên nhau”. 

Trong những dòng ký ức của mình, nhà thơ Lưu Quang Vũ luôn dành những trang viết chất chứa bao kỷ niệm tươi đẹp, êm đềm về tuổi thơ nơi núi rừng Chu Hưng: “Tới bữa cơm, bố nhắc một câu chuyện ngày kháng chiến ở Việt Bắc. Bỗng nhớ Việt Bắc lạ lùng, nhớ những ngày thơ ấu gian khổ mà đói, rét, đạn bom đã làm nên con người ta. Nhớ những đêm bộ đội hành quân qua nhà, lá ngụy trang kín trên súng đạn, nhớ những ngày chiến thắng vẻ vang”. Trong những sáng tác sau này, hình ảnh trung du ở miền quê Hạ Hòa đã trở đi trở lại trong thơ của nhà thơ Lưu Quang Vũ như một điều gì đó thiêng liêng, gần gũi và ấm áp. Để rồi, khi xa Chu Hưng, nhà thơ Lưu Quang Vũ coi nơi đây là “Con suối nhỏ xuyên rừng nơi ấy/Là ngọn nguồn sông biển yêu thương/Ra biển ra sông còn nhớ mãi/Trắng hoa rừng... ơi Chu Hưng, Chu Hưng!”.

Những câu chuyện về một thời văn nghệ kháng chiến nơi đây vẫn được người dân lưu giữ và kể lại cho bao thế hệ. Để hôm nay và mai sau, mỗi người luôn tự hào về quê hương, đất nước, luôn trân quý những giá trị mà cha ông đã tạo dựng trong quá khứ để những ân tình kháng chiến của một thời sống mãi với thời gian.

NGUYỄN THẾ LƯỢNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 540, tháng 7-2023