Nghệ nhân và những người cao tuổi trong các bản làng trực tiếp giảng bài, dạy cho dân làng và con trẻ những bài học về di sản, văn hóa truyền thống của dân tộc mình để tạo nên một sự kết nối, trao truyền những giá trị văn hóa cho mạch nguồn được chảy mãi. Đó là việc làm ý nghĩa ở huyện Bảo Yên (Lào Cai).

Những lớp truyền dạy do nghệ nhân truyền đạt vừa sinh động, vừa mang tính thực tiễn cao

Bảo Yên là vùng đất có đông đồng bào dân tộc sinh sống. Nơi đây hội tụ những nét văn hóa cổ truyền vô cùng độc đáo của đồng bào Tày, Mông, Dao, Giáy… Theo thời gian, những giá trị văn hóa có sức sống vượt thời gian, được lưu giữ và phát huy trong cuộc sống, trở thành yếu tố quan trong trong phát triển du lịch cộng đồng của địa phương. Tuy nhiên, cuộc sống càng hiện đại thì nhiều giá trị văn hóa bị mai một và có nguy cơ thất truyền, con trẻ tiếp thu những yếu tố mới mà lãng quên và thờ ơ với văn hóa truyền thống.

Đó là nỗi lo và trăn trở của những nghệ nhân, những bậc cao niên, những người đã và đang lưu giữ trong trí nhớ của mình những giá trị văn hóa bản địa vô cùng độc đáo và phong phú. Họ là những người nắm giữ hồn cốt những phong tục, tập quán mang đậm bản sắc dân tộc. Theo dòng chảy vô hồi, vô tận của thời gian, họ lưu giữ và trao truyền cho các thế hệ trẻ lời ăn tiếng nói, những giá trị văn hóa của cha ông để chúng không bị mai một.

Nghệ nhân Ưu tú Ma Thanh Sợi, dân tộc Tày ở bản Rịa, xã Nghĩa Đô (Bảo Yên) bày tỏ: “Văn hóa là yếu tố cốt lõi của dân tộc. Giữ gìn và lưu truyền văn hóa có vai trò vô cùng quan trọng để bảo tồn và phát huy những giá trị mang bản sắc của dân tộc mình”. Nghệ nhân luôn trăn trở và mang trong mình nỗi lo rằng, mai mốt khi những người già khuất núi, họ sẽ mang theo di sản, phong tục tập quán. Nguy cơ con trẻ không có tư liệu, không giữ được bản sắc văn hóa là rất cao.

Vì thế, ông Sợi cùng các nghệ nhân trên địa bàn huyện Bảo Yên và những người am hiểu, tâm huyết với văn hóa các dân tộc đã miệt mài sưu tầm, ghi chép thành những cuốn tư liệu có giá trị về ngôn ngữ, hát Then, tập quán làm nhà sàn, ẩm thực, trang phục, nhạc cụ, các hình thức diễn xướng dân gian như đám cưới, đám ma, các trò chơi dân gian, các lễ hội trong năm…

Riêng Nghệ nhân Ưu tú Ma Thanh Sợi, bằng vốn sống, kinh nghiệm và hơn cả là tâm huyết của một người con sinh ra trong lòng bản Tày, suốt những năm qua, ông đã sưu tầm được hàng ngàn câu tục ngữ, những câu chuyện cổ của người Tày, hơn 300 lời hát ru chính gốc của người bản địa. Ông còn tìm ra sự độc đáo của câu nói Tày Nghĩa Đô. Cho đến nay, nghệ nhân Ma Thanh Sợi đã xuất bản 5 đầu sách nghiên cứu về văn hóa, phong tục, nghề dệt thổ cẩm của người Tày ở Nghĩa Đô; sưu tầm, biên soạn 50 chuyên đề chuyên sâu về văn hóa.

Đa dạng hình thức trao truyền

Sau khi ghi chép, sưu tầm được tư liệu về văn hóa các dân tộc, các nghệ nhân đã chủ động đề xuất với chính quyền địa phương tổ chức các lớp truyền dạy, các câu lạc bộ để vừa phổ biến, tuyên truyền về việc giữ gìn và phát huy những giá trị văn hóa cổ truyền cho người dân trong các bản, vừa giới thiệu, truyền dạy cho lớp trẻ các yếu tố văn hóa bản địa.

Tại xã Vĩnh Yên, trong những năm qua, nghệ nhân Hoàng Văn Thụy đã tổ chức câu lạc bộ hát Then. Ông là người chủ công trong việc sưu tầm những bài Then cổ, tự mình viết lời cho những bài hát Then mới ca ngợi Đảng, Bác Hồ, quê hương. Tham gia câu lạc bộ hát Then chủ yếu là những phụ nữ và các em học sinh thuộc đủ mọi lứa tuổi. Sau những giờ lao động, học tập, bên Nhà văn hóa của bản hay trên những ngôi nhà sàn, nghệ nhân Hoàng Văn Thụy lại tập hợp các thành viên câu lạc bộ hát Then để truyền dạy về nghệ thuật hát Then, cả Then cổ và những điệu Then mới do ông sáng tác.

Ông Hoàng Viết Hồng, Phó Bí thư Đảng ủy xã Vĩnh Yên (Bảo Yên) cho biết: “Câu lạc bộ hát Then của xã Vĩnh Yên hoạt động đều đặn và phát huy được hiệu quả trong truyền dạy  hát Then cho thế hệ trẻ”.

Nhằm mục đích bảo tồn và phát huy những giá trị văn hóa gắn với phát triển du lịch, vừa qua, tại xã Nghĩa Đô (Bảo Yên), phòng Văn hóa và Thông tin huyện Bảo Yên đã tổ chức lớp tuyên truyền, phổ biến, truyền dạy văn hóa dân gian đồng bào dân tộc Tày cho hơn 60 học viên là người dân tộc Tày trong xã. Người trực tiếp đứng giảng bài là Nghệ nhân Ưu tú Ma Thanh Sợi. Nội dung truyền dạy khá đa dạng gồm các bài giảng về lịch sử hình thành, các phong tục tập quán truyền thống, các lễ hội, các nghề truyền thống ...

Bằng sự am hiểu tường tận văn hóa cổ truyền, bài giảng của nghệ nhân Ma Thanh Sợi cô đọng, dễ hiểu và sinh động, đã có sức cuốn hút các học viên và thấm sâu vào nhận thức của mỗi người, nhất là các em học sinh. Tại các buổi học, câu lạc bộ hát Then đều có biểu diễn minh họa cho bài giảng bên cạnh nội dung thực hành các nghề truyền thống như dệt cửi, đan lát…

Ông Lương Cao Thế, Phó Chủ tịch UBND xã Nghĩa Đô cho biết: “Việc truyền dạy của các nghệ nhân đã góp phần không nhỏ cho phát triển du lịch cộng đồng của xã, bảo tồn những giá trị văn hóa truyền thống”.

Nghệ nhân Hoàng Văn Thuỵ (Vĩnh Yên, Bảo Yên, Lào Cai) truyền dạy hát Then cho lớp trẻ
 

Mạch nguồn chảy mãi

Không chỉ thông qua hình thức lớp học, việc truyền dạy của nghệ nhân và các bậc cao niên được thực hiện sinh động tại các lễ hội, ngày hội văn hóa dân tộc, trong các nhà trường, các câu lạc bộ, hợp tác xã để người dân và các em học sinh được trực tiếp nghe truyền dạy và hướng dẫn thực hiện. Nhờ vậy, các giá trị văn hóa cổ truyền được trao truyền liên tục, bền bỉ và có sức gợi, nhắc thế hệ trẻ luôn giữ gìn và phát huy.

Chị Ma Thị Dao, dân tộc Tày, thành viên Câu lạc bộ hát Then xã Nghĩa Đô cho biết: “Là một người trẻ, được các nghệ nhân và người cao tuổi truyền dạy hát Then, tôi rất tự hào và không ngừng học hỏi để có kiến thức về văn hóa truyền thống”.

Bà Nguyễn Thị San, dân tộc Tày ở bản Nà Khương (xã Nghĩa Đô, Bảo Yên) trong những năm qua làm Chủ nhiệm Hợp tác xã nghề truyền thống với trên 20 hội viên. Bà San cho hay, Hợp tác xã đã khôi phục những nghề truyền thống của xã như đan lát, dệt cửi để truyền dạy cho người dân, đặc biệt là giới trẻ về những nghề truyền thống của dân tộc mình. Đồng thời, các thành viên của Hợp tác xã đã tạo ra những sản phẩm du lịch độc đáo, thân thiện với môi trường từ đan lát, dệt thổ cẩm, phục vụ hiệu quả cho phát triển du lịch cộng đồng của xã.

Năm nào cũng vậy, trường THPT số 3 Bảo Yên đóng trên địa bàn xã Nghĩa Đô đều tổ chức Ngày hội văn hóa các dân tộc và mời các nghệ nhân, các bậc cao niên am hiểu văn hóa đến trực tiếp hướng dẫn học sinh thiết kế các sản phẩm văn hóa mang đặc trưng của các dân tộc. Từ sự hướng dẫn tỉ mỉ và dễ hiểu, các em học sinh đã tiếp thu nhanh và có ý thức về giữ gìn văn hóa.

Theo thầy Bùi Văn Hiến, Bí thư Chi bộ, Hiệu trưởng trường THPT số 3 Bảo Yên thì: “Những kiến thức mà các nghệ nhân và người lớn tuổi truyền dạy cho học sinh có giá trị thực tiễn lớn trong xây dựng mô hình trường học gắn với thực tiễn, trường học đa văn hóa của nhà trường”.

Theo dòng chảy của thời gian, cuộc sống ngày càng hiện đại, việc gìn giữ và phát huy những giá trị văn hóa truyền thống giữ vai trò đặc biệt quan trọng. Trong hành trình bảo tồn và lưu truyền văn hóa, những nghệ nhân và người cao tuổi như những truyền nhân, những “cây đa” của bản làng đang ngày đêm miệt mài trao truyền văn hóa cho thế hệ trẻ. Sự dày công và tâm huyết của họ góp phần tạo nên một mạch nguồn chảy mãi của dòng chảy văn hóa từ truyền thống đến hiện tại và tương lai.

NGUYỄN THẾ LƯỢNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 537, tháng 6-2023