Từ lâu, người Cor có nhiều phong tục, tập quán được bảo tồn qua nhiều thế hệ, trong đó có tục làm trống đất và thực hiện nghi lễ cầu mưa, thể hiện khát vọng chinh phục thiên nhiên; mong ước cho mưa thuận gió hòa, mùa màng tươi tốt, cuộc sống của người dân được yên vui, ấm no, hạnh phúc.

Người Cor gõ trống đất trong nghi thức lễ cầu mưa. 
 

Trống đất - báu vật thiêng liêng

Bắc Trà My - một địa danh nằm trên vùng Trường Sơn – Tây Nguyên thuộc tỉnh Quảng Nam - là nơi gìn giữ nhiều giá trị văn hóa truyền thống của cộng đồng các dân tộc thiểu số, trong đó đồng bào dân tộc Cor hiện vẫn gìn giữ trống đất - một trong những nhạc cụ thiêng liêng được người dân nơi đây coi là báu vật của cộng đồng.

Theo già làng Phạm Lâm (75 tuổi), người dân tộc Cor, hiện đang ở tại thôn 1, xã Trà Kót thì trống đất là một loại nhạc cụ có từ rất xa xưa mà tổ tiên người Cor đã sử dụng và coi nó như báu vật thiêng. Trống đất, được làm bằng mo cau để trên 5 miệng lỗ đào dưới đất. Mỗi lỗ có bề ngang, bề dài, độ sâu vào khoảng một gang tay (khoảng hơn 20cm), có dạng hình chum trên một mặt đất phẳng. Mỗi lỗ cách nhau cũng chừng một gang tay và xếp thành hai hàng, hàng trước 2 lỗ, hàng sau 3 lỗ. Mặt trống được ghim xuống đất bằng 4 que tre sau đó được ép phẳng kín với mặt đất bằng 4 chiếc nẹp nứa. Âm thanh của trống đất phụ thuộc vào độ kín của mặt trống, cũng như đường kính và chiều rộng, chiều sâu của hố đất. Độ mịn, quánh, dẻo của đất cũng có tác động lên âm thanh của trống.

Theo truyền thống, trước khi tiến hành nghi lễ cầu mưa, những già làng có uy tín tìm những thế đất rộng, bằng phẳng để chọn làm nơi đặt trống đất và tổ chức nghi lễ đi tìm, lựa chọn những chiếc mo cau già, to bản đem phơi khô để làm mặt trống. Theo đó, chỉ có già làng, am hiểu phong tục tập quán của người Cor mới được đánh trống đất. Người Cor đánh trống đất vào những lúc nắng hạn để cầu xin ông trời cho mưa thuận gió hòa và đánh trống đất cho tới khi trời mưa thì mới thôi. Người đánh trống cầm 1 dùi gõ lên mặt trống. Từ mặt trống, âm thanh của nó qua sợi dây lạt truyền xuống đất. Những âm thanh trầm bổng vang lên có lúc âm rền dữ dội, có lúc khoan thai. Nếu người đánh trống dùng một tay đánh vào mặt trống thì trống có âm thanh ngân dài và vang xa. Còn nếu chặn một tay vào mặt trống thì tiếng trống sẽ khô và đanh hơn mà lại không vang. Ngoài ra, người đánh trống có thể tạo ra các âm thanh như có tiếng náo động và dồn dập, có lúc như tiếng reo vui.

Thầy cúng, cùng những vị già làng uy tín thực hiện nghi lễ cầu mưa
 

Nghi lễ cầu mưa

Già làng Phạm Lâm cho biết thêm: Hằng năm, vào tháng 5, tháng 6 âm lịch sau khi dọn sạch rẫy cũ hoặc khai hoang rẫy mới và việc gieo trồng của mùa vụ trong năm đã xong, người Cor tổ chức làm trống đất rồi tiến hành nghi lễ cầu mưa. Người Cor tin rằng, trống đất rất linh thiêng, nghi lễ cầu mưa sẽ mang những lời cầu nguyện của dân làng đến 5 vị thần: thần Trời, thần Mây, thần Mưa, thần Đất và thần Người. Họ sẽ sớm ban mưa cho mọi vật được sinh sôi, xanh tốt, mùa màng bội thu, nhà nhà no ấm.

Để nghi lễ cầu mưa diễn ra theo đúng nghi thức truyền thống, già làng và thầy cúng họp bàn với bà con dân làng thống nhất việc chọn ngày lành tháng tốt, cùng các khoản đóng góp lễ vật, cách thức tổ chức nghi lễ. Tùy vào mức độ hạn hán của năm đó và điều kiện của từng nhà, từng làng mà lễ vật có thể nhiều hay ít song nhất thiết phải có cây Nêu tượng trưng cho tấm lòng người Cor. Đây là trung tâm để thực hiện nghi lễ cầu mưa ngoài trời.

Theo tìm hiểu của chúng tôi, nghi lễ cầu mưa còn gọi là lễ cúng nguồn nước nữ thần Mo Huýt. Đã thành thông lệ, mở đầu, những vị già làng uy tín nhất mặc trang phục truyền thống người Cor, sẽ đại diện cho cộng đồng làng đứng ra làm lễ, trong đó một già làng khấn chính. Thầy cúng dẫn đoàn người trong làng ra làm lễ cúng thần Thổ địa và thần Nước. Việc tiến hành nghi lễ cúng cầu mưa được tổ chức tại trung tâm của làng. Tất cả người dân trong làng phải có mặt. Lễ cúng được tổ chức vào giữa trưa. Lễ vật cúng cho nghi lễ cầu mưa của người Cor rất đơn giản, gồm mâm trầu cau, rượu, gạo, 1 con gà luộc, 1 con gà trống tơ… Ngoài ra, lễ vật cúng không thể thiếu một sản vật khô là nhím hoặc sóc.

Khi âm thanh của chiêng trống đồng loạt nổi lên, nghi lễ cầu mưa của người Cor được tiến hành: trước đêm cúng trong nhà rồi sau đó cúng ngoài trời với lời khấn thể hiện tấm lòng thành gửi đến các vị thần linh. Tạm dịch: “Hôm nay là ngày lành tháng tốt, người Cor có mâm lễ xin dâng lên thần Trời, thần Mây, thần Mưa, thần Đất, thần Người, thần Sông, thần Núi, thần Thổ địa, tổ tiên ông bà về hưởng thụ, về ăn, uống đồ lễ của bà con trong làng. Hỡi ông thần Người kêu ông thần Đất, ông thần Đất gọi cho ông thần Trời, ông thần Trời gọi cho ông thần Mây để ông thần Mưa cứu loài người trên trần gian này đang khát nước. Bây giờ các loài cây cối đang chết rụng và sông suối đang cạn khô, động vật đang mất dần. Thần Mây, thần Mưa hãy mau đổ nước xuống để cây lúa trên rẫy nẩy mầm. Hãy phù hộ đổ mưa xuống cho nguồn nước các khe, các suối chảy về để người Cor có nước uống, sinh hoạt nấu nướng, cho cây sắn, cây lúa, cây bắp lên xanh tốt, mùa màng được bội thu". Sau mỗi câu khấn cầu mưa, bên cạnh cây Nêu, già làng sẽ gõ trống thần Đất 1 lần; đối với các trống đất đại diện cho bốn vị thần Trời, Mây, Mưa thì gõ 7 tiếng; riêng trống thần Người phải gõ 9 tiếng. Cứ thế, người Cor thực hiện đánh trống đất và thực hiện nghi lễ cầu mưa khi trời có sấm sét cho tới khi trời chuyển dông, báo hiệu sắp có mưa thì mới thôi.

Người Cor gói bánh chuẩn bị nghi lễ cầu mưa
 

Và giá trị trường tồn 

Thông qua hoạt động dân gian này, người Cor trao truyền đạo lý, gửi gắm những ước mơ về cuộc sống yên bình kết hợp cùng phần hội diễn ra tưng bừng, náo nhiệt với nghệ thuật diễn tấu cồng chiêng của những thanh niên bên cạnh những thiếu nữ Cor trong trang phục truyền thống nhịp nhàng nhảy múa điệu Ka đấu gọi mời hòa cùng các làn điệu dân ca Cor mượt mà. Lễ còn là ngày hội đoàn kết của toàn cộng đồng người Cor, đưa mọi người đến gần nhau hơn, gặp gỡ nhau, trao đổi kinh nghiệm sản xuất, hỏi thăm sức khỏe để chung sức xây dựng quê hương và phát triển cộng đồng.

Bà Trịnh Thị Hồng Nga - Trưởng phòng Văn hóa - Thông tin huyện Bắc Trà My cho rằng: Khởi nguồn từ tín ngưỡng dân gian cổ xưa, nghi lễ cầu mưa của đồng bào Cor là một hoạt động văn hóa đang được gìn giữ và phát huy có ý nghĩa giúp người Cor thêm niềm tin, thể hiện khát vọng sinh tồn, cây cối nảy lộc đâm chồi, con người khỏe mạnh. Nhiều giá trị văn hóa mang đậm bản sắc của dân tộc Cor cũng được phục hồi, nuôi dưỡng, góp phần gắn kết, khơi dậy từ những con người Cor bình dị, tràn đầy sức sống và ước mong xây dựng cộng đồng ngày càng giàu đẹp, ấm no.

NGUYỄN VĂN GIA PHÚC

Nguồn: Tạp chí VHNT số 540, tháng 7-2023