Trong dòng chảy 12 con giáp của lịch phương Đông truyền thống, có lẽ MÈO là con giáp mang bản sắc dân tộc hơn cả. Bởi trong 12 con giáp này, con giáp thứ tư - MÈO - cho thấy sự khác biệt đáng kể giữa Việt Nam và Trung Quốc, Hàn Quốc, Nhật Bản, Ấn Độ, Thái Lan...

Tranh Xuân Quý Mão của nhóm họa sỹ Phố cổ Hà Nội

Thật vậy, theo Hán điển, Mão chỉ con thỏ - như Mão canh là canh thịt thỏ. Baidu bách khoa giải thích tương tự. Mà nói đâu xa, ngay cả cụ Đồ Chiểu, một nhà thơ lớn đậm hồn cốt dân tộc cũng từng có lần đưa hình tượng thỏ vào 12 con giáp khi bàn về vận số Vân Tiên: “Hiềm vì ngựa chạy đường xa/ Thỏ vừa ló bóng, gà đà gáy tan/ Bao giờ cho tới bắc phang/ Gặp chuột ra đàng con mới nên danh”… Song, với phần đông người Việt Nam, Mão dứt khoát là mèo. Và dù trong lời ăn tiếng nói hằng ngày, trong kho tàng thành ngữ - tục ngữ, văn học dân gian Việt Nam, hình tượng, bóng dáng con mèo có ít hơn con trâu, con gà, con lợn… thì vẫn còn đó vô vàn những triết lý nhân sinh được các bậc tiền nhân gửi lại.

Nếu Ăn như mèo chỉ ai đó ăn chậm và ít, chủ yếu là trẻ nhỏ và phụ nữ (vì Nam thực như hổ, nữ thực như miêu) thì Ăn nhạt mới biết thương mèo là một sự trải nghiệm: có ở vào hoàn cảnh thiếu thốn, thiệt thòi mới biết thương người cùng cảnh ngộ. Bắt mèo ăn gừng cho thấy chuyện ép buộc ai đó làm một việc trái sở trường, không phù hợp năng lực. Buộc cổ mèo, treo cổ chó phê phán sự hà tiện, keo kiệt quá đáng. Chưa biết mèo nào cắn mỉu nào hàm ý sự nhắc nhở: "đường dài mới hay sức ngựa", chưa chắc ai đã hơn ai đâu, đừng “trông mặt mà bắt hình dong” hay nhận xét cảm tính, phải chờ thực tế chứng minh! Chửi mèo quèo chó chỉ thái độ vùng vằng, giận dỗi “đá thúng đụng nia” hoặc mượn chuyện chửi người này để cạnh khóe người khác. Coi mèo vẽ hổ nói việc hình dung, phỏng đoán sự vật thông qua cái tương tự. Đó cũng là việc làm không chắc chắn, không hoàn toàn chính xác, dễ dẫn tới sai lầm. Cùng một hình ảnh nhưng nếu Mèo uống nước bể nhắc nhở ai đó làm gì cũng phải biết lượng sức mình vì khả năng có hạn (Mèo uống nước bể có khác gì Mèo vật đống rơm hay Dã tràng xe cát biển Đông) thì Giàu về thể, khó về thể, mãn (mèo) uống nước bể có bao giờ cạn lại mang ý nghĩa khác: người biết chi tiêu hợp lý sẽ không bao giờ túng thiếu! Mèo già hóa cáo nói kẻ ở lâu ngày, sống lâu năm trở nên ranh mãnh, quỷ quyệt. Làm như mèo mửa là câu dành cho người làm việc gì lem nhem, không chu đáo đem lại sự nhớp nhúa, bẩn thỉu như thứ mèo mửa ra. Mèo bỏng sợ cả nước lạnh ngụ ý một lần dại dột, lầm lẫn hay gặp điều không hay thì “khiếp đến già”, lần sau chỉ thấy loáng thoáng đã vội tránh xa như Kinh cung chi điểu. Lèo nhèo như mèo vật đống rơm nói kẻ nài nỉ, mè nheo dai dẳng để xin bằng được cái gì đó. Người hay khoe khoang, tự phụ có thể soi gương mình qua câu Mèo khen mèo dài đuôi. Câu Mèo lại hoàn mèo dành cho kẻ không an phận, muốn bứt phá vươn lên nhưng “lực bất tòng tâm”, vẫn phải quay về điểm xuất phát cũ. Sợ xanh mắt mèo là nỗi sợ hãi lên đến cực điểm. Mổ mèo lấy mỡ chỉ sự tham lam, “vắt cổ chày ra nước”. Nói về chuyện phải chăm chỉ lao động mới có cái mà ăn, người xưa “mượn” mèo nhắc nhở: Con mèo, con mẻo, con meo/ Muốn ăn thịt chuột, phải leo trần nhà. Nếu Tiu nghỉu như mèo bị cắt tai cho thấy những buồn rầu, hụt hẫng, thất vọng ghê gớm thì Mèo lành ai nỡ cắt tai là một sự ăn ở biết điều: không thể cư xử tệ với người tốt.

1. Lê Anh Vân, Mèo ăn cá, acrylic, 2022

2. Lê Anh Vân, Gia đình mèo, acrylic, 2022

Trong đời sống thực, hai món ăn mà mèo thích nhất là mỡ và cá. Chính vì vậy, câu Như mèo thấy mỡ là sự vồ vập một cách thái quá, thấy thứ mình thích mà quên cả ý tứ, thể diện và Mỡ để miệng mèo là hành động không khôn ngoan bởi Mỡ để miệng mèo trước sau thế nào cũng mất. Chẳng thế mà người xưa từng đúc kết: Mèo nào chẳng ăn vụng mỡ. Ngoài mỡ thì cá là món quà may mắn đối với mèo. Mèo ăn được cá đã là may, Mèo mù vớ phải cá rán thật ngoài sức trông đợi, vượt quá sự mong chờ.

Có những câu thành ngữ, tục ngữ nói về mèo không mang ý nghĩa tích cực cho lắm. Mèo là điềm chẳng lành như câu thành ngữ mang màu sắc duy tâm xưa: Mèo đến thì khó, chó đến thì giàu. Do chỉ quẩn quanh trong nhà, góc bếp, ngoài sân… hình ảnh mèo cũng thường được dùng để chỉ những người nam nhi an phận thủ thường, không có chí vẫy vùng “Phú Xuân đã trải, Đồng Nai cũng từng”: Chồng người vác giáo săn beo/ Chồng em vác đũa săn mèo quanh mâm; Chồng người đi ngược về xuôi/ Chồng em ngồi bếp sờ đuôi con mèo…

Dưới cái nhìn dân gian, mèo thường hiện lên trong mối quan hệ với chuột và chó bởi mèo và chuột vốn không đội trời chung, còn mèo và chó thì xung khắc, không bên nào chịu nhường bên nào. Trong mối quan hệ giữa mèo và chuột, Lôi thôi như mèo sổ chuột chỉ sự thẫn thờ, ngơ ngác của người đang tiếc rẻ vì đánh mất một cơ hội ngon ăn. Nếu Mèo bé bắt chuột con là hành động của kẻ biết mình, biết người, không dám “ôm” những gì quá sức thì Mèo con bắt chuột cống là hành động phi thường của kẻ tài không đợi tuổi. Ngược lại, Mèo mẹ bắt chuột con chỉ người có khả năng lớn mà đi làm những chuyện nhỏ, không xứng với kỳ vọng. Đây đó, đôi khi còn có chuyện ngược đời: Mèo già lại thua gan chuột nhắt - ý chê người nhiều tuổi nhát gan hơn trẻ con hoặc người có thế lực lại thất bại trước sự mạnh mẽ, vươn lên của kẻ không có gì để mất. Mèo già khóc chuột hay Con mèo mà trèo cây cau/ Hỏi thăm chú chuột đi đâu vắng nhà chỉ phường đạo đức giả. Rình như mèo rình chuột là sự quan sát, theo dõi một cách kín đáo, kiên nhẫn, quyết không buông tha. Chuột gặm chân mèo hay Chuột cắn dây buộc mèo là hành động quá ư liều lĩnh, nguy hiểm, nhất định chuốc tai họa vào thân không khác nào Chuột sa cũi mèo.

1. Trần Đức, Mèo ôm cá

Trong mối quan hệ giữa mèo và chó, Mèo đàng chó điếm chỉ phường vô lại, quỷ quái, bịp bợm, thường sống lang thang không nhà, không cửa. Chó tha đi, mèo tha lại là những thứ bị chê bai, ruồng bỏ, bị đùn đẩy qua tay nhiều người, không ai chịu nhận. Ăn ở như chó với mèo nói chuyện những người hay mâu thuẫn, xích mích, không hòa thuận. Chó chê mèo lắm lông chỉ kẻ đã xấu, kém lại đi bới móc, chê bai người khác. Mượn hình ảnh chó, mèo để chỉ những ai ghen ăn tức ở, dân gian khái quát: Chó ghét đứa gặm xương/ Mèo thương người hay nhử. Chó treo mèo đậy là lời nhắc: phải tùy đối tượng vật nuôi mà có cách gìn giữ đồ ăn thức uống cho phù hợp. Cũng có lúc “Mèo làm, chó chịu” như câu ca dao: Con mèo làm vỡ nồi rang/ Con chó chạy lại nó mang lấy đòn.

Ngoài mối quan hệ với chuột và chó, đôi khi, mèo còn được so sánh với hổ để thấy được cái nghịch lý, trớ trêu của cuộc đời rằng người ta thường chỉ dám bắt nạt kẻ yếu thế hơn, còn với kẻ mạnh thì dù chịu thiệt hại bao nhiêu cũng phải ngậm bồ hòn làm ngọt: Mèo tha miếng thịt xôn xao/ Kễnh (hổ) tha con lợn thì nào thấy chi hay: Mèo tha miếng thịt thì đòi/ Hùm tha con lợn mắt coi trừng trừng…

2. Vũ Đình Tuấn, Mèo châu Á, khắc gỗ, 2011

Nói về mèo, dân gian có sự phân biệt rất rõ giữa mèo nhà và mèo hoang. Mèo hoang là mèo vô chủ, nay đây mai đó, không có đức hạnh gì. Mèo hoang mà gặp chó hoang thì đúng là “ngưu tầm ngưu, mã tầm mã” vì chúng là bọn người vô lại, kết bè kéo cánh để làm việc xấu xa, tồi tệ. Dân gian từng mượn hình ảnh mèo hoang, chó hoang để nói về những người khốn khó, bần hàn đến tận cùng, không còn lựa chọn nào khác ngoài chuyện đi ăn trộm: Mèo hoang lại gặp chó hoang/ Anh đi ăn trộm, gặp nàng bới khoai.

Dẫu đã lần tìm hàng ngàn trang sách, hàng vạn câu thành ngữ, tục ngữ thì trong một bài viết nhỏ, người viết cũng không dám chắc chắn đã đề cập hết những câu chữ về mèo. Song, chỉ bấy nhiêu thôi, cũng đã hiện lên cả một thế giới nhân sinh, nhân tình với nhiều triết lý, ngụ ngôn sâu sắc.

THANH HÀ

Nguồn: Tạp chí VHNT số 523, tháng 1-2023