Actisô là cây thảo cao trên 1m, có tên khoa học là Cynara scolymus L., thuộc họ cúc - Asteraceae được trồng nhiều ở Đà Lạt, Sa Pa... Thân cây có lông mềm và có khía dọc. Lá to, dài, mọc so le, phiến lá chia thuỳ ở gốc, những lá ở ngọn hầu như không chia thuỳ, mặt trên lá màu lục và mặt dưới có lông trắng. Cụm hoa ở trên các nhánh, gồm nhiều hoa hình ống và có màu lam tím. Quả nhẵn và dính với nhau thành vòng, dễ tách khi quả chín. Hạt không có nội nhũ.

Người ta thu hái cụm hoa chưa nở làm rau ăn vào mùa xuân. Lá cũng được thu hái lúc cây sắp ra hoa hoặc đang có hoa, rọc bỏ sống lá đem phơi khô hay sấy khô.

Theo các nhà dinh dưỡng, cụm hoa Atisô chứa 3,3 - 15% protid; 0,1-0,3% lipid; 11-15,5% đường (cần cho người bị bệnh đái tháo đường), 82% nước, còn có các chất khoáng như mangan, phosphor sắt các loại vitamin: A, B1, C… Actisô cung cấp cho cơ thể 50-70 calo. Cây Actisô còn non có thể dùng luộc chín hay nấu canh ăn nhưng chủ yếu là cụm hoa, bao gồm đế hoa mang các hoa, các lông tơ và các lá bắc có phần gốc mềm màu trắng bao xung quanh. Người ta mang về, chẻ nhỏ theo chiều dọc rồi đem hầm với xương, thịt để ăn cả cái và nước. Bông Actisô là loại rau cao cấp, khi nấu chín rất dễ tiêu hóa, dùng trị đau gan, giảm đau dạ dày, rất cần cho những người bị bệnh đái tháo đường. Hiện nay, nhiều người uống trà Atisô bởi vị thơm ngon và công dụng phòng và chữa nhiều bệnh.

Theo các thầy thuốc, bông Actisô có tính bổ dưỡng khi đã nấu chín, tăng lực, kích thích, làm ăn ngon, bổ gan (tiết mật), trợ tim, lợi tiểu, chống độc, gây tiết sữa cho phụ nữ nuôi con nhỏ. Actisô được biết từ lâu nhờ tác dụng lợi mật do Cynarin, người ta cũng xác định được hỗn hợp các thành phần khác của Actisô, chủ yếu là acid-acool tạo nên hoạt lực lợi mật của Actisô và còn có những tác dụng khác như giảm cholesterol-huyết, bảo vệ gan, làm tăng sự bài niệu. Ở người, Cynarin có tác dụng loại trừ các acid mật làm giảm cholesterol-huyết và lipoprotein.

Actisô có rất nhiều công dụng:

Actisô làm giảm cholesterol và bệnh tim. Actisô hạn chế cholesterol từ các chất béo mà cơ thể hấp thu, gan không tiết đủ mật gây tăng cholesterol cho cơ thể nên những người mắc các bệnh về gan thường có chỉ số cholesterol cao. Actisô kích thích gan tiết mật nên giúp giảm cholesterol. Actisiô ngừa việc hình thành những cholesterol mới ở vùng gan.

Actisiô làm giảm lượng đường máu. Gan tiết ra mật để tiêu hoá thực phẩm và chất béo cơ thể đưa vào đồng thời giữ lượng đường dư dưới dạng glycogen rồi biến đổi lại thành glucose cung cấp cho máu. Qua nghiên cứu trên động vật, các nhà nghiên cứu đã thấy rằng trong Actisô có chứa chất có khả năng ngăn chặn quá trình tạo ra quá nhiều glucose trong gan.

Actisô rất giàu vitamin và chất khoáng. Một lượng Actisô trung bình đáp ứng khoảng 25% nhu cầu vitamin C của cơ thể trong 1 ngày, cung cấp khoảng 60calo đồng thời Actisô giàu kali và magiê nên rất tốt cho hệ tim mạch và chống lại quá trình ôxy hóa, giúp cơ thể tăng sức đề kháng, chống lại các bệnh tật.

Actisô còn tốt cho hệ tiêu hóa. Gan yếu, hoạt động kém sẽ không kịp tiêu hoá lượng thức ăn cơ thể đưa vào gây đau dạ dày, đầy bụng, đau bụng sau khi ăn và khó tiêu, Actisô kích thích gan tiết mật giúp hệ tiêu hoá hoạt động tốt; nhiều chất xơ tốt cho việc bài tiết, chống táo bón.

Ngoài ra, Actisô còn có tác dụng ngăn ngừa và điều trị bệnh ung thư. Một số thí nghiệm đối với tinh chất được chiết xuất từ lá cây Actisô cho thấy, Actisô có thể loại bỏ các tế bào không cần thiết (tế bào chết) ra khỏi mô mà không ảnh hưởng tới các tế bào khác. Nó còn hạn chế sự nảy nở của tế bào thành nhiều dạng ung thư khác nhau như ung thư vú, ung thư tuyến tiền liệt, bệnh bạch cầu.

Hiện nay, do “hiệu ứng” ăn nhanh, chúng ta ăn nhiều chất béo (thịt, dầu, mỡ…) làm cho gan làm việc “hết công suất”. Do đó, dùng thường xuyên Actisô sẽ làm mát gan, giải độc, thu nạp nhiều vitamin, chất khoáng, chất xơ rất có lợi cho sức khỏe, giúp người già tránh ung thư tiền liệt tuyến.

TIÊN SA

Nguồn: Tạp chí VHNT số 477, tháng 10-2021