Hằng năm, cứ vào khoảng tháng 11 (âm lịch), khi những đợt giá rét của mùa Đông sắp kết thúc, tiết trời huyện vùng cao Trà My (Quảng Nam) dần trở nên ấm áp, báo hiệu mùa xuân lại về, lúa trên rẫy đã được người Ca Dong thu họach xong, phơi khô và đưa hết vào kho, họ lại cùng nhau tưng bừng tổ chức ăn Tết mùa mừng năm mới.

Nghi thức lễ cúng ăn Tết mùa mừng năm mới được người Ca Dong (một nhóm địa phương thuộc dân tộc Xê Đăng) thực hiện để bày tỏ tấm lòng thành kính của mình đối với trời, đất, thần linh, tổ tiên, ông bà,… đã cho người Ca Dong một năm với mùa thu hoạch bội thu. Đây còn dịp để cầu cho mọi người trong gia đình luôn mạnh khỏe, may mắn; cầu cho mưa thuận gió hòa, cây trồng tốt tươi, vật nuôi phát triển tốt.

Ngay từ chiều hôm trước, khi mặt trời vừa khuất lặn về phía bên kia núi, các bà, các chị đã ngâm gạo nếp, em gái theo mẹ đi lấy lá dong, các chàng trai Ca Dong cùng nhau vào rừng chặt rất nhiều ống nứa non về chuẩn bị làm cơm ống phục vụ cho Tết mùa mừng năm mới. Trong tâm thức của người Ca Dong, cơm ống, bánh lá dong là thành quả của quá trình lao động chăm chỉ và vất vả. Lễ vật này khi dâng cúng sẽ thể hiện tấm lòng thành kính, tri ân, hiếu thuận của các thành viên trong gia đình, thế hệ con cháu người Ca Dong đối với bậc tổ tiên, ông bà và các đấng sinh thành.

Được biết, tộc người Ca Dong sinh sống trên những triền núi cao chạy dọc hai bên con sông Tranh xuống vùng hạ lưu thuộc thị trấn Trà My. Qua quá trình định cư, sinh sống lâu dài, bà con đã gìn giữ, bảo tồn được bản sắc văn hóa truyền thống, trong đó có Tết mùa mừng năm mới mang đậm sắc thái riêng của dân tộc mình. Tùy vào mùa vụ lúa rẫy của năm đó được mùa, mất mùa hay được nhiều hoặc ít gạo nếp mà người Ca Dong ở huyện Bắc Trà My (Quảng Nam) thuộc các xã: Trà Bui, Trà Giáp, Trà Giác, Trà Ka, Trà Đốc, Trà Tân, Trà Sơn tổ chức ăn Tết mùa mừng năm mới lớn hay nhỏ. Tết mùa, theo tiếng Ca Dong là Pai - ố. Pai: có nghĩa là nấu rượu. Ố: có nghĩa là uống. Đồng bào Ca Dong mỗi năm đều tổ chức ăn Tết mùa mừng năm mới dù ít hay nhiều cũng phải làm, vì đây là truyền thống từ xưa đến nay. 

Để được ăn Tết mùa mừng năm mới thì gia đình Ca Dong nào tại các Nóc (Nóc gồm từ 10-12 hộ gia đình quây quần sinh sống) cũng làm một mâm cúng để báo và xin Thần lúa (Mó pế). Bà con nấu cơm làm rượu cần, chuẩn bị heo, gà trước đó khoảng 7-10 ngày và không quên thông tin cho con cháu, dâu rể, anh em, họ hàng biết. Tết mùa được xem là Tết cổ truyền lớn nhất của đồng bào Ca Dong để các thành viên trong gia đình sum họp, gặp mặt đoàn tụ. Con cháu báo hiếu ông bà, bậc sinh thành, chia sẻ những chuyện vui buồn trong năm.

Tối đến, khi con cháu, dâu rể, anh em, họ hàng, người thân tụ họp đông đủ, tại không gian bếp của gia đình, một phụ nữ lớn tuổi trong nhà tiến hành thực hiện nghi thức cúng cơm ống để gọi hồn Thần lúa (Mó pế) về. Xong, bà tiến hành bỏ gạo nếp vào ống nứa tượng trưng trước khi các con cháu cùng nhau bỏ gạo nếp vào ống nứa để làm và nướng cơm ống, gói nấu các loại bánh lá dong như: bánh dài (bênh chai), bánh ốc (bênh ka dố), bánh dẹp (bênh ka nốp).   

Sáng sớm của ngày đầu tiên trong Tết mùa mừng năm mới, núi rừng còn đang chìm trong màn sương và hơi lạnh. Đâu đó, con gà trống thức dậy cất tiếng gáy tiếng vang. Mặt trời vừa ló lên, báo hiệu một ngày mới lại về trên vùng Trường Sơn, các con cháu đã thức dậy lo chuẩn bị dọn dẹp nhà cửa, sân ngõ sạch sẽ. Chủ nhà trong trang phục truyền thống của người Ca Dong lên mở cửa kho lúa và thận trọng khấn mời Thần lúa về nhà mình ăn Tết mùa mừng năm mới cùng gia đình. Sau đó, chủ nhà đóng cửa kho lúa lại, dùng rựa phát dọn cây thoáng đãng để Thần lúa theo đường mà biết về nhà. Cùng lúc, những chàng trai Ca Dong được phân công trong trang phục truyền thống đi bắt heo và tắm rửa cho heo sạch sẽ.

Tại không gian tổ chức lễ, nơi thờ tổ tiên, heo được khiêng đến để cạnh bàn cúng. Chủ nhà tiến hành nghi lễ cúng heo sống, với ý nghĩa tiễn đưa năm cũ, tạ ơn thần linh, ông bà, tổ tiên đã phù hộ gia đình một năm mới an lành, hạnh phúc. Sau đó, con heo được chính tay chủ nhà chọc tiết, các con cháu tiến hành làm và mổ heo đem chế biến nấu các món ăn truyền thống để chuẩn bị cúng Thần đất (Ti ní), Thần núi rừng (Kéc gúc), Thần nước (Kéc tác), Thần mặt trời (Mắt xnăm), Thần mặt trăng (Mắt dao), Hồn lúa (Hon pé), tổ tiên, ông bà, người thân đã mất.

Tại gian cúng, chủ nhà còn phải cắt tiết một con gà có bộ lông đen và dùng tiết đó vẩy vào kho lúa mới làm phép. Bởi theo quan niệm của người Ca Dong, chỉ có gà có lông màu đen mới đem lại may mắn cho mùa sau. Hiện nay, vì gà đen rất ít nên nhiều gia đình Ca Dong cũng đã dùng gà trống tơ khỏe mạnh, có bộ lông sặc sỡ. Khi gà đen cắt tiết xong, được đem đi làm lông, mổ và luộc chín đem đặt lên mâm tại bàn thờ thiêng để dâng cúng năm mới.

9 giờ sáng, những tia nắng đầu tiên trong ngày chiếu rọi vào góc nhà ở hướng Đông. Trời ấm dần, anh em trong họ hàng, con cháu và những người thân trong gia đình đã tề tựu đầy đủ. Cùng lúc; những thức ăn đã được nấu xong xuôi, bánh lá dong, cơm ống nướng được dọn lên. Mâm cúng Tết mùa mừng năm mới, ngoài gan, tim, bộ lòng, đầu heo cùng với 2 gùi heo chân sau còn sống, còn có thịt heo lụt, 2 ống cơm nướng, 2 đòn bánh dài, 5 bánh ốc, 2 bánh dẹp cùng 3 chén cơm gạo lúa mới, một tô canh rau ốc đá, một đĩa cá niêng gồm 3 con, 2 ché rượu cần nhỏ, bát chè xanh, nải chuối, trầu cau; một chén gạo muối, một chén than lửa hồng để đốt hương trầm. Trên mâm cúng, còn cắm nhiều nhánh lá cỏ đá và những đôi đũa tre có tua bông.

Lúc mọi việc đã xong, chủ nhà lấy một cái khuôn gỗ nhỏ màu đỏ trên đặt một mâm đồng bé và hai đồng tiền để xin keo. Sau khi đốt những dát hương trầm trong chén than hồng, khói hương vừa bay lên trong không gian thành kính, trang nghiêm, các thành viên trong gia đình đều có mặt đông đủ, Chủ nhà bắt đầu chắp tay cúng, miệng vừa khấn cầu mong năm tới thần linh, ông bà, tổ tiên bảo vệ mùa màng, ngăn cản không cho những loài con chim, con chuột, con heo rừng,…đến khu vực rẫy xâm hại phá lúa của gia đình. Năm tới, Thần rừng, Thần núi, Thần mặt trời, Thần mặt trăng, Thần nước, phù hộ không thiên tai, mất mùa. Thần lúa năm nay được bao nhiêu lúa thì năm sau sẽ thêm nhiều hơn nữa. Cùng lúc, người phụ nữ trong gia đình cầm chiếc dùi và đánh vào mặt ngoài của chiêng một hồi dài, các con cháu cũng lần lượt cầm dùi khơi trống, đánh chiêng liên tục để báo tin Thần lúa, tổ tiên, ông bà biết. Sau lễ cúng, chủ nhà tiếp tục vái xin keo cầu năm sau mưa thuận gió hòa, mùa màng bội thu. Cầu cho con cháu, dâu rể trong Nóc được khỏe mạnh.

Theo truyền thống của tộc người Ca Dong ở huyện vùng cao Bắc Trà My (Quảng Nam), trong Tết mùa mừng năm mới, bà còn có tục xem chân gà để đoán mùa vụ lúa rẫy năm sau của gia đình sẽ được mùa hay mất mùa. Nếu cặp chân gà lành lặn căng đầy, sắc màu tươi thì đó là điều tốt đẹp, hứa hẹn sang năm mới kinh tế, mùa màng, chăn nuôi của gia đình gặp thuận lợi, con cái, dâu rể trong gia đình luôn thuận hòa, đoàn kết, cháu con ngoan hiền học giỏi...

Khi gia chủ hoàn tất việc cúng xin, lễ vật tại mâm cúng được hạ, đem ra dọn ngay tại không gian nhà sàn của gia đình. Mọi người trong gia đình, khách mời cùng quây quần bên nhau ăn những món ăn truyền thống. Mọi người cùng thưởng thức cơm ống nướng trong ống nứa, bánh lá dong còn thơm mùi lúa mới, cùng mời nhau qua những cốc rượu cần ngây ngất thơm, cùng chuyện trò, vui chơi, hát hò, cầu chúc cho nhau một năm mới những điều may mắn.

Với người Ca Dong, ăn Tết mùa mừng năm mới diễn ra như một chuỗi lễ hội truyền thống kép kín. Đây cũng là thời gian nghỉ ngơi, dưỡng sức của các gia đình trong Nóc để cùng vui chơi uống rượu đến khi nhà cuối cùng thực hiện xong ăn Tết mùa mừng năm mới thì mới thôi. Những ngày diễn ra ăn Tết mùa mừng năm mới của đồng bào Ca Dong nơi đây thường không thể thiếu những điệu múa cồng chiêng, những làn điệu dân ca hát Ca leo, Ca choi luôn ngân vang, bao trùm cả một góc rừng. Người Ca Dong luôn mang theo niềm tin sẽ luôn được các vị thần phù trợ, chở che, đùm bọc, giúp họ vượt qua mọi hiểm nguy, hoạn nạn, nghèo đói, bệnh tật. Đây còn là dịp để tộc người Ca Dong thể hiện tinh thần đoàn kết, sẵn sàng giúp đỡ lẫn nhau lúc khó khăn, hoạn nạn, cùng nhau quyết tâm xây dựng quê hương giàu đẹp. 

SƠN GIA PHÚC

Nguồn: Tạp chí VHNT số 558, tháng 1-2024