Huế là vùng đất giàu tín ngưỡng, coi trọng đời sống tâm linh, luôn đề cao sự uy nghi, tôn nghiêm của lễ hội. Chính vì vậy, nghề làm lọng đang phát triển khá mạnh ở xứ sở kinh đô xưa và đang được du khách gần xa biết đến, tin tưởng và đặt hàng.

Ông Hoàng Ngọc Tuyên-người có 30 năm giữ nghề làm lọng cung đình xưa

Lưu giữ bản sắc văn hóa cố đô

Những ngày cuối hè nắng oi ả, gió Nam thổi rít từng cơn, nóng hầm hập, chúng tôi tìm đến cơ sở sản xuất lọng của ông Hoàng Ngọc Tuyên (trú số 10, kiệt 289 đường Bùi Thị Xuân, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế). Đây là một trong số ít cơ sở của tỉnh Thừa Thiên Huế còn duy trì và phát triển nghề làm lọng cung đình Huế - sản phẩm mây tre đặc thù có một không hai ở vùng đất cố đô.

Khi còn tuổi thanh xuân, ông Tuyên may mắn được đào tạo 6 năm ở khoa Công nghệ thực phẩm - Trường Đại học Bách khoa Hà Nội (1971-1977). Với kiến thức đã học được, cộng với tính kiên trì, chịu khó, chịu khổ và sự sáng tạo của tuổi trẻ nên ông Tuyên đã sớm vượt qua mọi khó khăn trở ngại trong cuộc sống để vươn lên tự tạo lập cho mình một nghề nghiệp: nghề làm lọng. Nhớ lại năm 1991 khi mới vào nghề, Tuyên đã gặp không ít khó khăn từ nguồn tài chính eo hẹp, mặt bằng, thị trường tiêu thụ…Nhưng với niềm đam mê làm lọng cùng sự năng động, sáng tạo vốn có, ông Tuyên đã không ngừng tìm tòi, học hỏi, mày mò nghiên cứu, chế tạo ra nhiều loại máy móc để tự phục vụ cho công việc sản xuất lọng của mình như: máy khoan, máy xẻ, bào, tiện, máy đánh bóng... Ngoài ra, ông thường phải thức khuya dậy sớm, lặn lội vào Nam, ra Bắc để tìm nguồn nguyên liệu, tìm kiếm thị trường tiêu thụ.

Với quyết tâm vượt khó ắt sẽ thành công, với phương châm “Không gì là không thể” nên chỉ sau 3 năm hoạt động, cơ sở sản xuất lọng của ông đã chiếm vị thế “độc tôn” của tỉnh Thừa Thiên Huế với sản phẩm độc đáo, đặc thù. Ông Tuyên nhớ lại, năm 1994, cơ sở của ông chỉ có 3 người thợ, vừa làm vừa mày mò học hỏi, đúc rút kinh nghiệm. Lúc đó, thị trường là khái niệm còn khá mơ hồ, bản thân ông chưa có khả năng định hướng, phân tích thị trường, chưa có tầm nhìn tổng thể, có tính chiến lược bền vững lâu dài nên việc sản xuất chỉ mang tính manh mún, nhỏ lẻ.

Trải qua 30 năm hình thành và phát triển, cơ sở sản xuất lọng, táng của ông Tuyên hiện đã giải quyết công ăn việc làm thường xuyên cho 20 lao động ở địa phương, với mức thu nhập ổn định từ 4 - 8 triệu đồng/người/tháng. Tuy là hàng “độc” nhưng ông luôn tâm niệm rằng: để tiếp tục khẳng định chỗ đứng, thương hiệu của mình trên thị trường gần xa, trước hết là giá thành cạnh tranh hợp lý, chất lượng sản phẩm bền đẹp, tăng dần tính mỹ thuật, không ngừng sáng tạo ra nhiều mẫu mã mới. Nguyên liệu để làm lọng, táng là thân cây lồ ô được tuyển chọn từ rừng già, phải trải qua các công đoạn: chẻ, vót, ngâm, phơi, sấy… cho đến khoan, tiện, lắp ghép, thắt, khâu. Mỗi công đoạn là một “bản hòa tấu” đầy sự công phu, tỉ mẩn của người thợ; nó đòi hỏi các nghệ nhân phải “thổi hồn”vào từng thanh tre, sợi chỉ, đường sơn, khúc gỗ. Đỉnh điểm của “bản nhạc hòa tấu” ấy sẽ tạo nên một tác phẩm nghệ thuật đạt đến độ hoàn hảo, điêu luyện. Cáng lọng được chạm trổ tinh vi, có rồng bay phượng múa, vào tua hài hòa giữa các sắc màu, áo lưới bằng vải gấm có “lưỡng long tranh châu”…

Lọng chở che tâm hồn Việt

Lọng là sản phẩm độc đáo được dùng để tôn vinh sự trang trọng, quý phái trong các nghi lễ của triều đình xưa, cũng như trong các lễ nghi cúng tế mang đậm tín ngưỡng dân gian của người dân xứ Huế và các tỉnh thành lân cận. Từ đám rước thần linh, đám tang, lễ cưới, hỏi… đều có sự hiện diện của chiếc lọng để tôn lên vẻ trang trọng, uy nghiêm của buổi lễ. Trong ngày vui của đôi uyên ương, dù gia chủ có tổ chức hoành tráng, đài cát đến cỡ nào đi chăng nữa nhưng nếu thiếu cặp lọng sẽ kém đi phần trang trọng, tôn nghiêm. Ngoài ra, chiếc lọng xưa nay còn được trưng bày thờ phụng trong các chùa, đình làng, nhà thờ họ…

Lọng được gọi là dù thần hay dù quan, hiểu nôm na là một cái dù to làm bằng tre dùng để che nắng, thời xưa việc đi lại của vua quan đều sử dụng lọng. Tùy theo cấp bậc và danh phận sẽ được bố trí bao nhiêu lọng và có màu sắc phù hợp lễ nghi. Nhắc đến phường Phường Đúc (thành phố Huế) người ta nghĩ ngay đến nghề đúc đồng vang danh cả nước. Nhưng ở làng nghề nằm dọc theo sông Hương này vẫn còn có nghề làm lọng khá nổi tiếng, mặc dù theo thời gian, thăng trầm của lịch sử, nó cũng đã bị mai một ít nhiều.

Huế là vùng đất giàu tín ngưỡng dân gian, coi trọng đời sống tâm linh, tính thiêng liêng, luôn đề cao sự uy nghi, tôn nghiêm của lễ hội. Chính vì vậy, nghề làm lọng, táng đang phát triển khá mạnh ở đây và đã được du khách gần xa biết đến, tin tưởng sử dụng. Sản phẩm lọng, táng của cơ sở ông Hoàng Ngọc Tuyên suốt mấy chục năm qua đã hiện diện ở nhiều tỉnh thành, như: Thừa Thiên Huế, Quảng Bình, Quảng Trị, Đà Nẵng, Quảng Nam, Bình Định, Đà Lạt… Đặc biệt, nhiều tác phẩm nghệ thuật được chế tác từ tre, lồ ô của ông đều góp mặt đều đặn trong các kỳ Festival Huế, Festival nghề truyền thống Huế và được đông đảo du khách gần xa tham quan, ngưỡng mộ. 

Ông Hoàng Ngọc Tuyên, chủ cơ sở “Tre mỹ nghệ Ngọc Tuyên”chia sẻ: Hơn 30 năm hành nghề, tôi luôn thấm nhuần lời dạy của cổ nhân: “Thất bại là mẹ thành công”, còn sức khỏe là còn cống hiến, mong muốn của tôi là sau này dù khó khăn đến đâu cũng sẽ truyền nghề làm lọng cung đình Huế cho con cháu để góp phần lưu giữ văn hóa Huế, cốt cách đời sống tinh thần của người dân Huế, làm sao để những tác phẩm giàu tính thẩm mỹ, nghệ thuật này còn hiện diện, in dấu đến muôn đời sau.

Sản phẩm lọng cung đình của ông Tuyên đã tham gia triển lãm ở nhiều Hội thi cấp tỉnh và Trung ương. Ông được nhận nhiều chứng nhận, Bằng khen của UBND tỉnh Thừa Thiên Huế, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn. Hình ảnh chiếc lọng cung đình Huế còn được phản ánh qua những câu thơ mộc mạc, dung dị như chính cuộc đời thanh bạch, giản đơn của ông vậy: “Nghề nghiệp mây tre bé nhỏ thôi / Nhưng mà có ích, đẹp cho đời / Thương trường mở rộng đi muôn nẻo / Hàng hóa dồi dào đến khắp nơi / Mẫu mã luôn thay, vừa ý khách / Dáng hình khéo đổi, hợp đương thời / Nay dù có tuổi vẫn đeo nghiệp / Gắn bó mây tre mãi đẹp tươi”. Với việc bảo tồn, phát huy, phát triển nghề làm lọng của tiền nhân, tháng 8/2016, ông Hoàng Ngọc Tuyên vinh dự được Chủ tịch nước phong tặng danh hiệu “Nghệ nhân Ưu tú”.

Trò chuyện với chúng tôi, ông Tuyên bày tỏ niềm phấn khởi, tự hào vì đã cùng các cộng sự suốt 30 năm qua góp phần tô điểm, tôn vinh các lễ hội trên khắp mọi miền đất nước thêm phần rực rỡ, trang nghiêm bởi những chiếc lọng đầy vẻ sang trọng, quý phái, oai nghiêm, điệu đà đung đưa trước gió do khối óc và bàn tay của những người thợ khéo léo, tinh xảo ở Huế tạo nên./. 

VÕ VĂN DẦN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 549, tháng 10-2023