Ai đã lên miền sơn cước Quan Sơn (Thanh Hóa), hẳn không khỏi ngẩn ngơ trước những cô gái Thái trong trang phục truyền thống với áo cóm, váy đen và chiếc khăn đội đầu. Là vùng đất có truyền thống lịch sử lâu đời, trải qua các thời kỳ lịch sử, đồng bào dân tộc Thái nơi đây luôn gìn giữ và trao truyền di sản văn hóa truyền thống. Trang phục là một trong những nét tiêu biểu của sắc thái độc đáo văn hóa Thái.

Các em nhỏ thường sử dụng trang phục truyền thống đến trường.

Người Thái là một dân tộc rất coi trọng hình thức trang phục. Điều này không chỉ thể hiện trong các dịp lễ hội mà ngay trong cuộc sống hằng ngày mọi người cũng có ý thức mặc đẹp.  Trang phục nữ có vai trò quan trọng trong đời sống xã hội người Thái. Nó vừa giải quyết nhu cầu “mặc” của các thành viên trong gia đình, vừa thể hiện nét văn hóa đặc trưng của dân tộc thông qua các hoa văn trên trang phục. Bộ trang phục của phụ nữ Thái huyện Quan Sơn bao gồm: Váy, áo, thắt lưng, khăn xéo và các loại trang sức đi kèm như hoa tai, vòng cổ, vòng tay bằng bạc… Để có được “eo kíu meng po” (thắt đáy lưng ong), ngay từ khi còn nhỏ, các cô gái Thái đã được các bà, các mẹ dạy cách quấn thắt lưng “Xái khát éo ánh lé” (dải thắt lưng màu xanh) - một loại khăn được dệt bằng vải tơ mềm mại và bền chắc. Trang phục Thái làm tôn thêm vẻ đẹp tự nhiên của các cô gái. Nếu một lần du khách được đến Quan Sơn thì sẽ không khỏi choáng ngợp và bị mê hoặc bởi nét đẹp từ những bộ trang phục truyền thống của người phụ nữ Thái nơi đây. Áo cóm, một loại áo xẻ vai chui đầu, thân áo ngắn ngang lưng, chỉ có một khuy hoặc buộc dây vải, nền vải có thể màu đen, xanh chàm, nâu nhạt nhưng kỵ màu trắng, tay áo dài đến cổ tay. Áo cóm có nhiều màu: Đen, xanh, trắng, hồng... bó sát lấy thân hình làm cho cánh tay, vùng ngực và các eo nổi lên mịn màng, tròn trịa. Dải thắt khăn xanh (có gài vài sợi dây bạc) quấn chặt cạp trên nhưng thả lỏng cạp váy dưới. Váy phải màu đen, gấu thêu bằng chỉ trắng viền vải đỏ bên trong. Mỗi khi các cô gái nhẹ nhàng bước đi, cạp váy chuyển như sóng lúa đồng. Xài ẻo, ngoài tác dụng thắt gọn để giữ váy, nó còn làm cho các chàng trai Thái chú ý hơn tới các eo và dáng uyển chuyển của người con gái Thái. Dù lên nương, ra đồng, họp buổi chợ, đi chơi, đặc biệt là các lễ hội, hay ngày về nhà chồng, phụ nữ Thái không thể không có bộ váy áo cóm.

Phụ nữ Thái ở Thanh Hóa cũng có khăn trùm đầu. Khăn piêu của người Thái không trang trí ở toàn bộ diện tích của khăn mà chỉ tập trung đồ án trang trí hai đầu. Khăn piêu là sự kết hợp độc đáo, khéo léo giữa màu sắc và hoa văn. Đó là màu xanh của núi rừng, màu vàng của ánh nắng, nương lúa và màu trắng hồng của hoa thơm. Mỗi một hoa văn như cách ứng xử của người Thái với thiên nhiên và bản làng. Theo quan niệm của người Thái, khăn piêu còn là tiêu chuẩn để đánh giá tài năng, phẩm hạnh, sự đảm đang của người phụ nữ. Vì thế, để thêu được một chiếc khăn piêu đẹp theo lối truyền thống, đòi hỏi người phụ nữ Thái phải nắm chắc nguyên tắc kỹ thuật đếm sợi vải, với nhiều loại hình khối hoa văn khác nhau như: hình quả trám, chữ dô, hình cây, hoa…

Người Thái ở Quan Sơn cư trú tại 6 mường, trong cái chung của cả 6 mường ấy, mỗi mường lại có những sắc thái riêng do những khác biệt về vị trí địa lý và mối quan hệ giao thoa văn hóa trong nội vùng, ngoại vùng chi phối. Trang phục của phụ nữ Thái ở mường Xia, mường Mìn thuộc vùng cao biên giới gần giống nhau và có nét giao thoa với trang phục phụ nữ nước Lào. Đồng bào thường dệt nhiều kiểu váy hoa văn sặc sỡ. Trong đó có váy “mục cọc” hay còn gọi là váy “xín mục chệt”. Phụ nữ các mường này thường mặc chân váy trên mắt cá chân. Do vậy, nếu nhìn hình thức bên ngoài, khi gặp phụ nữ mặc váy “xín mục” và mặc cao trên mắt cá chân, ta có thể nhận biết đó là người ở mường Xia, mường Mìn. Phục nữ Thái ở mường Mò, mường Sại ăn mặc cơ bản giống mường Xia, mường Mìn. Còn mường Hạ thì có một số bản ở xã Sơn Hà cũng mặc “xín mục chệt” như phụ nữ ở mường Xia, mường Mìn, mường Mò nhưng chân váy họ mặc dài hơn, trùm mắt cá chân. Ở mường Chự, phụ nữ Thái ở các xã Trung Thượng, Trung Tiến, Trung Hạ, Trung Xuân rất ít khi mặc váy có hoa văn ở phần thân váy. Kiểu mặc này giống với phụ nữ ở mường Ca Da (Quan Hóa) và mường Khoòng (Bá Thước).

Y phục Mường Xia và Mường Mò dân tộc Thái Quan Sơn

Váy chia làm ba phần là cạp váy, thân váy và chân váy màu chàm đen, thêu hoa văn phức tạp ở phần chân váy. Điều này có sự khác biệt giữa người Thái ở khu vực Bá Thước, Quan Hóa, Mường Lát và người Thái Trắng ở Thường Xuân, Như Xuân (không có họa tiết ở phần chân váy). Cạp váy được dệt bằng vải bông, dệt hình con rồng (hua hung), màu sắc chủ yếu là  đen, vàng, hồng. Mỗi màu đều dệt hình con rồng khác nhau, được trang trí bằng các họa tiết quả trám, rau sam và họa tiết hình rồng. Cạp váy của người Thái Quan Sơn gần giống như cạp váy của người Mường ở Hòa Bình và Thanh Hóa. Thân váy được dệt bằng sợi bông, hoa văn là những họa tiết hình chữ nhật thẳng đứng, có các màu chạy quanh ngang bụng. Thân váy có tác dụng tạo cảm giác cho eo của người phụ nữ thêm phần sinh động hơn. Chân váy có nhiều lại như: váy rồng (xín ngước), váy hươu (xín quang), váy mặt trời (xín quăng vướn),... Váy gồm 3 phần (cạp váy, thân váy và chân váy).

Với chất tài hoa đặc biệt “Úp bàn tay thành hoa, ngửa bàn tay thành lá” (Khoắn mi pín lai – hái mi pín boóc) bằng những loại cây rừng, bà con tạo ra các loại thuốc màu xanh, đỏ, tím, vàng… nhuộm sợi và dệt nên khăn, váy, chăm, màn, đệm nằm, quần áo,… nhiều kiểu kiến trúc hoa văn phong phú đa dạng, mang sắc thái tự nhiên với các cảnh quan thường ngày của vùng núi rừng Thanh Hóa. Hoa văn trên trang phục phụ nữ Thái phần lớn là các hình mô phỏng về thiên nhiên như hoa lá, động vật, mặt trời, các hình khối nhiều màu sắc sặc sỡ, được kết hợp tinh tế, thể hiện mối quan hệ bền chặt giữa con người với thiên nhiên.

Nét tài hoa của người phụ nữ Thái trong nghệ thuật dệt Thổ cẩm

Nhắc đến phụ nữ Thái, người còn nhớ tới những nét văn hóa đặc trưng về trang phục truyền thống với áo cóm, khăn piêu nổi danh cả nước. Những đặc điểm đó tạo nên nét duyên dáng, vẻ đẹp riêng và rất dễ nhận biết của người phụ nữ Thái trong bức tranh muôn màu của 7 dân tộc anh em tỉnh Thanh. Hiện nay, việc mặc áo cóm, khăn piêu hàng ngày đang dần bị thay thế bởi các trang phục khác cho phù hợp với nhịp sống hiện đại. Ấy thế nhưng, vào các ngày lễ, Tết hay đám cưới hỏi, người phụ nữ dân tộc Thái vẫn tự hào mặc lên mình những bộ trang phục truyền thống, qua đó góp phần quảng bá văn hóa của dân tộc mình tới khách du lịch, bạn bè khắp năm châu trên thế giới đến với vùng đất ưa chuộng hòa bình và mến khách. 

Tác giả: Lê Hường

Nguồn: Tạp chí VHNT số 444, tháng 11-2020