Cách đây hơn 80 năm, vào tháng 2/1943, Tổng Bí thư Trường Chinh đã soạn thảo Đề cương về văn hóa Việt Nam. Bản Đề cương là một tài liệu quý, góp phần định hướng cho sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Hơn 80 năm qua, Đề cương về văn hóa Việt Nam vẫn còn nguyên giá trị lý luận và thực tiễn, tiếp tục “soi đường cho quốc dân đi” trong công cuộc xây dựng và phát triển đất nước.

Từ ngày thành lập đến nay, Đảng ta luôn luôn coi trọng vai trò của văn hóa và hết sức quan tâm đến công tác xây dựng văn hóa trong sự nghiệp đấu tranh giải phóng dân tộc, xây dựng đất nước, nhất là trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội. Nhận thức của Đảng về văn hóa ngày càng toàn diện, đầy đủ và sâu sắc hơn. Đảng ta xác định: Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, sức mạnh nội sinh, động lực quan trọng để phát triển đất nước. Xác định phát triển văn hóa đồng bộ, hài hòa với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, thể hiện tính ưu việt của chế độ ta. Thực tiễn cách mạng nước ta hơn 90 năm qua chứng minh rằng, Đảng Cộng sản Việt Nam luôn quan tâm đến sự nghiệp văn hóa. Và chỉ có Đảng mới lãnh đạo được dân tộc xây dựng nền văn hóa mới phù hợp với yêu cầu của thời đại.

Tháng 2/1943, Đề cương về văn hóa Việt Nam - văn kiện chính thức đầu tiên của Đảng ta về văn hóa do Tổng Bí thư Trường Chinh soạn thảo được thông qua tại Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương Đảng

Tầm quan trọng của Đề cương về văn hóa Việt Nam đến tiến trình xây dựng nền văn hóa mới ở nước ta

Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu và động lực phát triển đất nước. Văn hóa có vai trò rất quan trọng trong việc hình thành nhân cách con người và bản sắc, cốt cách dân tộc. Nhận thức sâu sắc tầm quan trọng của văn hóa, trong quá trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Đảng ta hết sức coi trọng mặt trận văn hóa, ban hành nhiều chủ trương, chính sách về xây dựng và phát triển văn hóa. Từ năm 1943, Đảng ta đã công bố bản Đề cương về văn hóa Việt Nam do đồng chí Trường Chinh – Tổng Bí thư của Đảng, nhà hoạt động văn hóa lớn, soạn thảo và được Hội nghị Ban Thường vụ Trung ương thông qua vào tháng 2/1943. Trong phần mở đầu của Đề cương, Đảng ta vạch rõ: “Mặt trận văn hóa là một trong ba mặt trận (kinh tế, chính trị, văn hóa) ở đó người cộng sản phải hoạt động. Không phải chỉ làm cách mạng chính trị mà còn phải làm cách mạng văn hóa nữa. Có lãnh đạo được phong trào văn hóa, Đảng mới ảnh hưởng được dư luận, việc tuyên truyền của Đảng mới có hiệu quả”. Đề cương chỉ rõ: “Phải hoàn thành cách mạng văn hóa mới hoàn thành được cuộc cải tạo xã hội”. Xuất phát từ tình hình xã hội nước ta lúc đó, với ba căn bệnh trầm trọng là:  (1) - Nhiều người cầm bút lấy việc Âu hóa, Nhật hóa làm vinh, không đếm xỉa đến tinh hoa dân tộc; (2) - Tính chất phản khoa học đầy rẫy trên sách báo, do chính sách ngu dân của đế quốc đầu độc; (3) - Văn hóa chỉ phục vụ cho các giai cấp tầng trên, không mấy ai quan tâm đến lợi ích văn hóa của đại chúng… Đề cương đưa ra ba nguyên tắc vận động cách mạng trên mặt trận văn hóa trong giai đoạn này: “Dân tộc hóa” (chống mọi ảnh hưởng nô dịch và thuộc địa khiến cho văn hóa Việt Nam phát triển độc lập); “Đại chúng hóa” (Chống mọi chủ trương hành động làm cho văn hóa phản lại đông đảo quần chúng hoặc xa đông đảo quần chúng); “Khoa học hóa” (chống lại tất cả những gì làm cho văn hóa trái khoa học, phản tiến bộ). Ba nguyên tắc này gắn bó mật thiết với nhau và tác động lẫn nhau, tạo nên một nền văn hóa mới với những phẩm chất mới. Trong quá trình lãnh đạo cách mạng Việt Nam, Tổng Bí thư Trường Chinh đã khẳng định: “Một nền văn hóa dân tộc mà không có tính khoa học và nhân dân thì rất có thể vì quyền lợi ích kỷ và hẹp hòi của dân tộc mình mà đi ngược lại bước đường tiến hóa của lịch sử, cố níu kéo những cái cổ truyền đã lỗi thời của dân tộc mình mà không đặc biệt chú ý đến những nguyện vọng tha thiết của công nông là số đông người cần cù và yêu nước nhất trong dân tộc. Văn hóa có tính nhân dân mà không có tính dân tộc và khoa học thì sẽ trở nên hẹp hòi, chỉ nhìn thấy lợi ích công nông mà không chú ý đến lợi ích chung của cả dân tộc, hoặc theo đuôi quần chúng”. Bao trùm lên ba nguyên tắc đó, bản Đề cương đã chỉ ra một nguyên tắc cơ bản nhất. Đó là sự lãnh đạo của Đảng Cộng sản. Những tư tưởng của bản Đề cương về văn hóa Việt Nam đã góp phần tạo cơ sở lý luận cho cuộc Cách mạng Tháng Tám và đã chỉ đạo tiến trình xây dựng nền văn hóa mới ở nước ta.

Sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, chính quyền dân chủ nhân dân được thành lập, sự nghiệp xây dựng nền văn hóa mới với nội dung dân tộc, khoa học và đại chúng được triển khai một cách sâu rộng trên mọi lĩnh vực giáo dục, khoa học công nghệ, lối sống, đạo đức, tư tưởng… Chủ tịch Hồ Chí Minh - người khai sinh ra nước Việt Nam Dân chủ cộng hòa cũng chính là người khai sinh ra nền văn hóa mới ở nước ta. Giữa muôn trùng khó khăn của đất nước trong những ngày đầu kháng chiến, Người vẫn khẳng định, trước mắt dân tộc có ba thứ giặc: giặc đói, giặc dốt và giặc ngoại xâm. Cả ba thứ giặc đều nguy hiểm như nhau. Trong tư tưởng của Người, cuộc kháng chiến phải được tiến hành trên tất cả mọi lĩnh vực. Người viết: “Văn hóa nghệ thuật cũng là một mặt trận. Anh chị em văn nghệ sĩ là chiến sĩ trên mặt trận đó”, thể hiện một cách đầy đủ nhất mối quan hệ hữu cơ giữa cách mạng và văn hóa. Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ II của Đảng (năm 1951), trong Báo cáo chính trị, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Xúc tiến công tác văn hóa để đào tạo con người mới và cán bộ mới cho cuộc kháng chiến kiến quốc. Phải triệt để tẩy trừ mọi di tích thuộc địa và ảnh hưởng nô dịch của văn hóa đế quốc. Đồng thời phát triển những văn hóa truyền thống tốt đẹp của dân tộc và hấp thu những cái mới của văn hóa tiến bộ thế giới để xây dựng một nền văn hóa Việt Nam có tính chất dân tộc, khoa học và đại chúng” . Những quan điểm và tư tưởng chỉ đạo của Đảng trong văn kiện quan trọng này đã tạo ra một luồng sinh khí mới để tập hợp đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ, tập hợp nhân dân phát huy vai trò của văn hóa, thống nhất về nhận thức, tư tưởng và tổ chức, khơi dậy khát vọng của dân tộc trong cuộc đấu tranh giành độc lập dân tộc.

Đi theo tư tưởng đó của Chủ tịch Hồ Chí Minh và của Đảng, ngay sau khi Cách mạng Tháng Tám thành công, một nền văn hóa mới đã ra đời và ngày càng phát triển. Đáng chú ý là sự nghiệp xây dựng nền văn hóa mới đã từng bước cải biến đời sống tinh thần của dân tộc. Những con người quen lầm lũi, nhẫn nhục, cam chịu số phận, đã trở thành những con người ý thức được trách nhiệm nghĩa vụ và quyền lợi công dân, dám xả thân vì độc lập tự do của Tổ quốc. Như vậy, từ trong bản chất, nền văn hóa mới gắn bó chặt chẽ với chế độ mới. Và ngược lại, chế độ mới đòi hỏi một nền văn hóa mới và chính sự ra đời và phát triển của nền văn hóa mới càng củng cố và thúc đẩy xã hội mới phát triển.

Như vậy, Đề cương về văn hóa Việt Nam là văn kiện đặt nền móng, mở đường cho việc xây dựng lý luận văn hóa cách mạng ở Việt Nam, là ngọn cờ tập hợp, cổ vũ giới trí thức, văn nghệ sĩ nước nhà hăng hái tham gia sự nghiệp cách mạng do Đảng ta lãnh đạo. Bản Đề cương về văn hóa Việt Nam đã thâu tóm được những vấn đề cơ bản của văn hóa Việt Nam dưới ánh sáng của chủ nghĩa Mác – Lê-nin, trong điều kiện lúc đó của cách mạng Việt Nam. Đề cương không chỉ có giá trị trong chỉ đạo hoạt động văn hóa - xã hội, mà còn có ý nghĩa đối với việc xây dựng, hoàn thiện lý luận về nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Quán triệt quan điểm của Chủ tịch Hồ Chí Minh và của Đảng ta về văn hóa để xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc

Hơn 80 năm qua, nhiều định hướng quan trọng của Đề cương về văn hóa Việt Nam đã được Đảng ta kế thừa, bổ sung, phát triển, đặc biệt trong thời kỳ đổi mới, mặt trận văn hóa càng được quan tâm chú trọng. Các Đại hội Đảng đều nhấn mạnh vai trò của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và phát triển đất nước. Đảng ta có nhiều nghị quyết, quyết định, chỉ thị rất quan trọng để tập trung xây dựng và phát triển văn hóa trong thời kỳ mới. Trên cơ sở tổng kết những thành tựu đã đạt được về văn hóa những năm đầu thời kỳ đổi mới, Đảng ta đã ban hành Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII (tháng 7/1998) về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Nghị quyết khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Mọi hoạt động văn hóa, văn nghệ phải nhằm xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng con người Việt Nam về tư tưởng, đạo đức, tâm hồn, tình cảm, lối sống, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh cho sự phát triển xã hội”. Cái mới mà Nghị quyết nêu lên là gắn văn hóa với những vấn đề mới nảy sinh trong kinh tế thị trường và xu thế toàn cầu hóa. Đây là những vấn đề có tính bức thiết, vừa là những vấn đề có ý nghĩa lâu dài đối với sự phát triển đất nước. Các quan điểm đó thể hiện đầy đủ thái độ của Đảng đối với văn hóa, đồng thời đòi hỏi sự đổi mới trong lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước trên lĩnh vực quan trọng này. Nghị quyết thực sự là lời giải cho bài toán phát triển văn hóa Việt Nam thời kỳ mới, đánh dấu sự phát triển quan trọng về tư duy văn hóa của Đảng ta.

Trước đó, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (năm 1991) cũng nhấn mạnh: “Tiến hành cách mạng xã hội chủ nghĩa trên lĩnh vực tư tưởng và văn hóa làm cho thế giới quan Mác – Lê-nin và tư tưởng, đạo đức Hồ Chí Minh giữ vị trí chủ đạo trong đời sống tinh thần xã hội. Kế thừa và phát huy những truyền thống văn hóa tốt đẹp của tất cả các dân tộc trong nước, tiếp thu những tinh hoa văn hóa nhân loại, xây dựng một xã hội dân chủ, văn minh vì lợi ích chân chính và phẩm giá con người, với trình độ tri thức, đạo đức, thể lực và thẩm mỹ ngày càng cao. Chống tư tưởng, văn hóa phản tiến bộ, trái với những truyền thống tốt đẹp của dân tộc và những giá trị cao quý của loài người, trái với phương hướng đi lên chủ nghĩa xã hội” . Kế thừa những giá trị đó, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) tiếp tục khẳng định: “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển” .

Hội nghị lần thứ 9 Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI (năm 2014) đã ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Nghị quyết xác định: “Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, tính nhân văn, dân chủ và khoa học. Văn hóa thực sự trở thành sức mạnh nội sinh, động lực phát triển đất nước và bảo vệ Tổ quốc, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh”. Nhằm bảo tồn và phát huy giá trị của văn hóa Việt Nam trong tình hình mới, ngày 4/6/2020, Bộ Chính trị khóa XII đã ban hành Kết luận số 76-KL/TW về tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa XI về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

Có thể nói, sau hơn 35 năm đổi mới đất nước, nhận thức về văn hóa của Đảng ta ngày càng toàn diện và sâu sắc hơn trên các lĩnh vực, các loại hình; các sản phẩm văn hóa ngày càng đa dạng, phong phú, đáp ứng yêu cầu mới, nhiều mặt của xã hội. Nhiều giá trị văn hóa truyền thống và di sản văn hóa của dân tộc được kế thừa, bảo tồn và phát triển. Văn hóa trong chính trị và trong kinh tế bước đầu được coi trọng và phát huy hiệu quả tích cực… Xây dựng con người Việt Nam đang từng bước trở thành trung tâm của chiến lược phát triển kinh tế - xã hội . Thế nhưng, văn hóa vẫn chưa được quan tâm, đầu tư tương xứng với kinh tế và chính trị, chưa thật sự trở thành nguồn lực, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước. Vẫn còn có sự chênh lệch về hưởng thụ văn hóa giữa các vùng, miền; đời sống văn hóa ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa còn nhiều khó khăn. Việc giới thiệu, quảng bá văn hóa Việt Nam ra nước ngoài cần phải được tăng cường hơn nữa...

Trước tình hình đó, việc tập trung xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xứng đáng là nền tảng tinh thần của xã hội, sẽ có ý nghĩa sống còn không chỉ trước mắt mà còn cho tương lai của cả dân tộc. Không phải ngẫu nhiên mà Đại hội XIII của Đảng (năm 2021) nhấn mạnh: “Tập trung nghiên cứu, xác định và triển khai xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người gắn với giữ gìn, phát triển hệ giá trị gia đình Việt Nam trong thời kỳ mới” .

Trong thời gian tới, để phát huy giá trị văn hóa, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, thịnh vượng, cần tập trung thực hiện tốt một số giải pháp chủ yếu sau:

Một là, tiếp tục nâng cao nhận thức và năng lực lãnh đạo của Đảng, sự quản lý của Nhà nước trên lĩnh vực văn hoá để đáp ứng yêu cầu phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam trong tình hình mới. Không ngừng đổi mới phương thức lãnh đạo của Đảng và sự quản lý của Nhà nước nhằm bảo đảm sự thống nhất về tư tưởng và hành động trong xây dựng, phát triển văn hóa từ Trung ương đến địa phương. Đồng thời, các cấp ủy đảng và chính quyền phải nhận thức sâu sắc và quán triệt đầy đủ các quan điểm, tư tưởng chỉ đạo của Đảng về văn hóa, trên cơ sở đó xây dựng các chương trình, kế hoạch hành động thực hiện, huy động tối đa các nguồn lực để phát triển văn hóa.

Hai là, xây dựng, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ làm công tác văn hóa không chỉ về phẩm chất chính trị, mà còn phải có trình độ chuyên môn, am hiểu đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ, có tầm nhìn sâu rộng, có khả năng vận động và thuyết phục các tầng lớp nhân dân tham gia vào công cuộc xây dựng và phát triển văn hóa. Đặc biệt chú trọng việc đào tạo, bồi dưỡng, xây dựng đội ngũ trí thức, văn nghệ sĩ làm công tác văn hóa, văn học, nghệ thuật.

Ba là, quan tâm đến công tác bảo tồn, tôn tạo, phát huy các giá trị văn hóa dân tộc, các giá trị văn hóa vật thể và phi vật thể của các vùng, miền, của đồng bào các dân tộc, kết hợp với tiếp thu tinh hoa văn hóa của thời đại. Đồng thời, chú trọng xây dựng văn hóa ứng xử lành mạnh trong xã hội, phát huy những giá trị tích cực về thuần phong, mỹ tục của gia đình và xã hội.

Bốn là, phát triển toàn diện, đồng bộ các lĩnh vực văn hóa, môi trường văn hóa, đời sống văn hóa phong phú, đa dạng, văn minh, lành mạnh nhằm phát huy những giá trị tốt đẹp của dân tộc, vừa tiếp thu tinh hóa văn hóa nhân loại để văn hóa thực sự là nền tảng tinh thần, nguồn lực nội sinh và động lực đột phá cho phát triển kinh tế - xã hội và hội nhập quốc tế.

Đã hơn 80 năm nhưng Đề cương về văn hóa Việt Nam vẫn có giá trị lý luận và thực tiễn sâu sắc. Đề cương xứng đáng là Cương lĩnh văn hóa đầu tiên của Đảng ta. Chúng ta tin tưởng rằng, tất cả những nhận thức mới, bổ sung về văn hóa trên nền tảng giá trị cốt lõi của Đề cương về văn hóa nhất định sẽ được Đảng ta quan tâm, xem xét kỹ và sẽ có những quyết định quan trọng về phát triển văn hóa đất nước trong tình hình mới.

_______________

Tài liệu tham khảo

1. Trường Chinh, Về văn hóa nghệ thuật, Nxb Văn học, Hà Nội, 1986, tr. 2.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 1991.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội,2011.

4. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2021, tr. 1.

5. Đảng Cộng sản Việt Nam, Đề cương về văn hóa Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2022.

6. Hồ Chí Minh, Toàn tập, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2011,  tr. 7.

7. Nguyễn Phú Trọng, Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Nxb Chính trị quốc gia, Hà Nội, 2022.

PHẠM NGỌC HÒA

Nguồn: Tạp chí VHNT số 528, tháng 3-2023