Thượng Thiên Thánh Mẫu là tác phẩm thứ hai trong dự án Huyền sử Việt được Nhà hát Cải lương Việt Nam và Liên đoàn Xiếc Việt Nam phối hợp dàn dựng. Hai thể loại xiếc và cải lương đã kết hợp để kể về Mẫu Liễu Hạnh - Thánh Mẫu trong tín ngưỡng thờ Mẫu và cũng là một trong Tứ bất tử của người Việt.

Dựa trên những truyền thuyết dân gian khá dày dặn về Mẫu Liễu Hạnh, tác giả và đạo diễn đã cố gắng để kết nối các thần tích của Bà, kể lại truyền kỳ về Mẫu và một chút kiến thức về nguồn gốc khởi đầu của đạo Mẫu Việt Nam nằm trong dòng chảy văn hóa tôn vinh các vị anh hùng dân tộc, các danh tướng, nữ thần đã được ghi dấu ấn sâu đậm trong tâm thức người Việt suốt lịch sử hàng ngàn năm xây dựng và gìn giữ đất nước.

Chọn cách để một nhóm bạn trẻ “xuyên không” trở về với thủa xa xưa, các tích truyện về Mẫu được chuyển tải khá tốt. Tương truyền, Mẫu Liễu Hạnh vốn là con gái của Ngọc Hoàng Thượng đế, Mẫu đã nhiều lần giáng trần cứu nhân độ thế, giúp đỡ dân lành, truyền dạy nghề cùng những khúc Hát văn cho người dân, được nhân dân tôn kính, thờ phụng. Bà đã được các triều đại phong kiến từ thời nhà Hậu Lê đến thời nhà Nguyễn sắc phong là “Mẫu nghi thiên hạ”, “Chế Thắng Hòa Diệu đại vương”… 

Bắt tay xây dựng tác phẩm, hai vợ chồng nhà biên kịch Thế Song- Xuân Hồng khá vất vả vì theo văn hóa dân gian, Mẫu Liễu Hạnh giáng trần rất nhiều lần, để làm sao “hàn gắn” những lần giáng trần đó cho nhuần nhuyễn, hợp lý không dễ. Đắn đo, suy tính để rồi họ quyết định lấy ý tưởng gắn kết những lần giáng trần đó là nhờ vào tốp các bạn trẻ đam mê nhảy múa theo âm nhạc hiện đại nhưng không quên đi văn hóa dân gian, dân tộc, ưa khám phá… đã bị một cơn lốc xoáy đưa về quá khứ. Không tham nhiều sự kiện, các biên kịch lựa chọn những tích điển hình như: giai thoại hội quần tiên trên thiên giới lý giải tại sao Thánh Mẫu giáng trần; giai thoại bà đầu thai làm con gái Thái Công, Thái Bà - một gia đình Nho giáo, có học thức; Giáng Tiên chia biệt Đào Lang về thiên giới, giai thoại bà trở thành cô chủ quán xinh đẹp trên đèo Ngang; rồi lần bà xuất hiện ở Tây Hồ Phong Nguyệt; chiến đấu với Tiền Quân Thánh, giúp đỡ dân chúng, trừng trị kẻ ác… 

Hai đạo diễn, NSND Triệu Trung Kiên và NSND Tống Toàn Thắng đã khá ăn ý từ sản phẩm Cây gậy thần nay càng chắc tay hơn để cùng tận dụng những thế mạnh của từng loại hình vào tác phẩm Thượng Thiên Thánh Mẫu. Cả hai nghệ sĩ tiếp tục khẳng định sự sáng tạo phối kết hợp ăn ý đã tạo nên sức cuốn hút cho tác phẩm suốt hơn hai giờ đồng hồ. 

Với Cải lương, nét mềm mại, trữ tình, ước lệ đã dành cho những màn thể hiện tình yêu đôi lứa, sự giao lưu giữa những con người chân thật, tình cảm, hay những màn thể hiện tình yêu, sự cảm thông với trần thế, với con người vốn còn phải đấu tranh để sinh tồn… của Mẫu Liễu Hạnh. Các mảng miếng, những làn điệu tinh hoa của Cải lương như các điệu lý, các câu vọng cổ, các lớp diễn trữ tình được đạo diễn cải lương Triệu Trung Kiên khai thác triệt để. Nhưng sự biến hóa thần thông, phép lạ… thì lại phải chờ vào những màn ảo thuật, đu dây, bay bổng của Xiếc… Nghệ thuật Xiếc với những những trò diễn mang tính ly kỳ, hấp dẫn của những trò diễn xiếc đặc sắc như bay trên không, ảo thuật nâng người, xoay người trên trục… đạo diễn xiếc Tống Toàn Thắng đã đáp ứng được yêu cầu mang tính huyền thoại về phép thuật của nhân vật Mẫu Liễu Hạnh. Có thể thấy, những tình huống “biến hóa” bất ngờ của câu chuyện như cảnh Thánh Mẫu bay về trời, dùng phép thuật để trừng trị kẻ ác… đã được nghệ thuật xiếc hỗ trợ tối đa, giúp cải lương kể câu chuyện về Thánh Mẫu chân thực, trực quan hơn và giàu tính nhân văn, hướng thiện, giáo dục con người tu nhân tích đức, có trách nhiệm với đất nước, dân tộc… Sự kết hợp giữa Cải lương với những kỹ thuật tiên tiến, với Xiếc không phải là mới mẻ vì những năm giữa thế kỷ XX, đã có những đơn vị cải lương thực hiện. Nhưng với quy mô, có tinh thần tự giác kết hợp, bởi những đạo diễn có ý thức rõ ràng về sáng tạo hình thức biểu diễn mới, mở rộng khả năng diễn tả của tác phẩm… đã đem tới một sự đan quyện, bổ trợ với nhau tương đối tốt, đánh thức được cảm nhận mới mẻ của công chúng. Sự kết hợp khéo léo, tài tình giữa nghệ thuật Cải lương, kỹ năng diễn xiếc cùng với hiệu ứng công nghệ, âm thanh, ánh sáng… đã mang đến một vở diễn hấp dẫn, ấn tượng với công chúng, điều mà nếu chỉ đơn thuần nghệ thuật Cải lương hay Xiếc sẽ khó mà thể hiện được. Sự kết hợp này ngày càng trở nên ăn ý, hợp lý và gắn bó hơn để tạo ra mạch diễn có cảm hứng cho cả người diễn lẫn khán giả.

Chưa kể, sự đầu tư khá công phu về trang phục với chất liệu, đường may thêu kỳ công, âm thanh, ánh sáng, cảnh trí khá lộng lẫy, những màn múa rất đẹp cùng những làn điệu Hát văn qua chất giọng ấm, dày của NSND Tự Long… tạo được sự đồng thuận khá rõ với người thưởng thức. 

Vở diễn Thượng Thiên Thánh Mẫu có một sức cuốn hút khá lớn với một ê kíp hùng hậu ngoài tác giả, đạo diễn còn có NSND Hoàng Anh Tú đảm nhiệm phần sáng tác âm nhạc, NSƯT Doãn Bằng thiết kế mỹ thuật, NSND Kim Chung biên đạo múa, NSND Tự Long Hát văn… Các thành phần tham gia sáng tạo đều rất hài lòng với sản phẩm chung. Tác giả Lê Thế Song chia sẻ: “Viết về Thánh Mẫu rất khó, bởi các câu chuyện về Mẫu quá nhiều người biết, việc chắt lọc những câu chuyện, lần xuất hiện điển hình nhất của Mẫu để đưa vào kịch bản cũng là cả một vấn đề. Rất may chúng tôi có sự đồng hành của hai đạo diễn tài năng, cùng sự tư vấn, giúp sức của ê kíp sáng tạo nên đã hoàn thành được vở diễn này”. 

Thứ trưởng Bộ VHTTDL Tạ Quang Đông đến xem và chúc mừng các nghệ sĩ

Vượt qua những khó khăn tưởng chừng như không khắc phục nổi do tình hình dịch bệnh bùng phát quá mạnh ở Hà Nội những tháng cuối năm 2021, như NSND Tống Toàn Thắng chia sẻ, chưa có một tác phẩm nào mà ê kíp dàn dựng lại vất vả, kỳ công như với vở diễn này khi khởi công dàn dựng từ tháng 4/2021, nhưng phải tới tận tháng 1/2022 vở diễn mới được ra mắt. NSND Triệu Trung Kiên lại thấy vững tin hơn vì đây là vở thứ hai trong dự án Huyền sử Việt mà hai đơn vị hợp tác dàn dựng, nên lần này, hai đạo diễn đã không còn áp lực. "Cái đích mà chúng tôi hướng tới là làm nổi bật nội dung của vở diễn, kể sâu hơn câu chuyện về Mẫu Liễu Hạnh và "khoe" được những sáng tạo đặc trưng nổi bật của hai loại hình nghệ thuật. Chúng tôi rất mừng vì nghệ sĩ của cả hai đơn vị nghệ thuật đều cảm thấy hào hứng, chờ đón tác phẩm ra đời. Hy vọng sang năm mới, Việt Nam sẽ ngăn chặn được dịch COVID-19 và nghệ sĩ chúng tôi có thể khoe những tác phẩm mà chúng tôi đã dành tất cả tâm huyết sáng tạo với khán giả". 

Những nghệ sĩ xuất sắc của Nhà hát Cải lương VN và Liên đoàn Xiếc VN đã gắn bó, trao đổi kinh nghiệm để trở thành một tổng thể thống nhất trong toàn vở. Đặc biệt, cảnh kết với hầu hết các giá hầu đồng đã được giới thiệu với khán giả, với những thanh đổng nổi tiếng được nhiều người biết tên thuộc mặt cũng là một trong những yếu tố “hút khách” của tác phẩm. Khán giả cảm nhận được một không gian rất hoành tráng, phong phú với các nhân vật trong Tứ Phủ một cách mềm mại và sống động...

Tuy vẫn mơ ước có được sự gắn kết hợp lý, mềm mại, thích đáng hơn ở những phân đoạn của tác phẩm, nhưng Thượng Thiên Thánh Mẫu là tác phẩm được các đạo diễn, ê kíp sáng tạo và nghệ sĩ của hai đơn vị nghệ thuật dốc sức đồng lòng, cho thấy sức mạnh của sự kết hợp táo bạo, gây được hứng khởi mới cho nghệ sĩ và người xem. Cùng với mùa lễ hội sau Tết, cùng với tâm lý yêu thích sinh hoạt cộng đồng, được sự cho phép của chính quyền, vở diễn về Mẫu Liễu Hạnh thực sự là gợi ý rất có sức thuyết phục đối với công chúng trong mùa diễn năm Nhâm Dần.

CAO NGỌC

Ảnh: TRUNG KIÊN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 490, tháng 2-2022