Trong quá trình tồn tại và phát triển suốt hàng nghìn năm đến nay chèo càng hoàn thiện, mang đậm chất đặc trưng của văn hóa người Việt, phản ảnh thực tế phong phú của các trạng thái, cung bậc của cuộc sống, con người. Tuy nhiên, hiện nay trong sự quay cuồng của kinh tế thị trường, chèo dường như đã mất dần vị thế vốn có. Với hơn 4 thập kỷ gắn bó với nghệ thuật chèo, NSND Minh Thu luôn trăn trở về sự mai một từng ngày của bộ môn nghệ thuật truyền thống đã gắn với cô như máu thịt.

Chèo là hồn cốt của văn hóa dân tộc 

●Chị là diễn viên chèo chị đánh giá thế nào về những vai trò của chèo trong đời sống văn hóa, đời sống xã hội hiện nay?

Từ trước đến nay, nghệ thuật chèo có mối liên hệ máu thịt đến đời sống xã hội của người dân Việt Nam. Không phải vì tôi làm chèo tôi mới nói vậy, mà vì quá nhiều năm làm chèo tôi mới thấy rằng khán giả người Việt không bao giờ “quên” được chèo. 

Nhất là tại vùng nông thôn, trong những thời điểm đầu năm hoặc cuối năm, những mùa lễ hội, người dân Việt Nam gắn chặt với nghệ thuật chèo. Gần như người Việt ta khi tổ chức đình đám, lễ hội không bao giờ thiếu được chèo, mặc dù bây giờ người ta không còn rải chiếu để mà diễn như ngày xưa. Có thể khẳng định nghệ thuật chèo là một món ăn tinh thần không thể thiếu được với người dân Việt Nam. 

●Giáo sư Trần Bảng từng nhận định: “Chèo là sản phẩm của nền văn hoá Đại Việt”, phải chăng đó chính là lý do khiến cho người Việt không bao giờ “quên” chèo?

Chính xác, chèo không những là sản phẩm, thậm chí chèo còn là hồn cốt của văn hoá dân tộc. Mỗi lời ca, điệu múa đều bắt nguồn từ những hoạt động lao động sản xuất, sinh hoạt của người dân Việt Nam, được ước lệ, cách điệu vô cùng tinh tế. 

Khi tôi sang nước ngoài, tiếp xúc với bà con cộng đồng người Việt của mình ở các nước châu Âu mới thấy tình yêu chèo của mỗi người con mang dòng máu Việt. Mình cứ tưởng là nghệ thuật chèo của mình sẽ khó đến được với khán giả bên ấy, có thể là người ta không tiếp thu, thậm chí là người ta không thích. Nhưng không ngờ trong các cuộc giao lưu với bà con hải ngoại, chỉ một tiếng hát chèo nổi lên, tôi cảm thấy như là hồn cốt người Việt gọi tất cả mọi người hòa làm một, chúng tôi yêu thương, trân trọng nhau hơn, cùng đắm chìm trong văn hóa của dân tộc. Chính bởi sự say mê này mà mỗi khi tổ chức các chương trình có chèo Việt, bà con cộng đồng người Việt từ nhiều nước, nhiều bang khác nhau đều hội tụ để thưởng lãm, thậm chí có những bang cách xa tới hàng 5-700 km. Qua đó, tôi mới nghiệm ra rằng, để khơi dậy lòng yêu nước, yêu dân tộc, phải bắt đầu từ chính văn hóa, nghệ thuật của dân tộc. 

Chèo phải đi tìm khán giả 

●Là một diễn viên chèo, gắn bó cả đời với nghệ thuật chèo, vậy NSND Minh Thu đánh giá thế nào về sân khấu chèo hiện nay?

Sân khấu chèo hiện nay tôi thấy hơi quan ngại. Quan ngại vì sao? Là bởi các thế hệ nghệ nhân gạo cội của nghệ thuật chèo đã mai một gần hết rồi, nghệ sĩ biểu diễn gần như cũng không còn ai, chỉ còn một vài cụ như Giáo sư Trần Bảng, nhưng cụ cũng đã gần trăm tuổi. Còn các thế hệ càng gần về đây thì tôi vẫn thường nói với rất nhiều người làm báo, có nhiều vấn đề cần phải trăn trở.

Hiện nay, tôi vẫn đang làm công việc góp phần tìm lại “chất chèo” cho những diễn viên chèo chuyên nghiệp hiện nay. Nghe thì lạ, nhưng sự thật là như vậy. Trong thời buổi kinh tế thị trường, diễn viên chèo cũng phải chạy show để kiếm thêm thu nhập. Mà mỗi show đâu chỉ có chèo, họ còn phải hát nhiều thể loại nhạc khác như nhạc trẻ, bolero,… tùy theo yêu cầu của ban tổ chức và khán giả. Chính vì vậy, một số diễn viên chèo vô tình “đi xa” chèo lúc nào không biết. Là một người thầy, tôi đang cố gắng để “neo đậu” lại vốn chèo trong các bạn.

●Vậy có thể thấy, vai trò của người thầy trên sân khấu chèo là rất quan trọng? 

Theo tôi bất luận là ngành nghề nào, thầy có giỏi thì mới có trò hay, “danh sư xuất cao đồ” nhưng thực tại ở Việt Nam hiện nay không chỉ riêng chèo mà nhiều ngành nghề, một bộ phận người dạy bị chạy theo cái bằng cấp, chạy theo kinh tế, cho nên không có trò hay, nghệ thuật chèo cũng bị tình trạng như thế trong nhiều năm. Hơn nữa, nếu như trước đây, chúng tôi có nhiều thời gian để học hành, tập luyện, có khi chỉ một vở diễn chúng tôi phải tập trong nhiều ngày, thì dường như hiện nay thời gian học của các em rất hạn chế, có nhiều lý do. Có thể do quỹ thời gian học eo hẹp, hay bởi các thầy bận chạy show, nên thời gian giảng dạy cũng không được bao nhiêu,… 

NSND Minh Thu và NSND Thúy Mùi

Ngoài ra, tôi thấy nếu như trước đây, như bọn tôi đi diễn rất vô tư, cống hiến hết mình cho nghệ thuật, thì hiện nay dường như thế hệ các em bây giờ càng ngày nhu cầu của các em càng cao hơn. Chỉ mới bắt đầu được tuyển vào trường, một số em đã có suy nghĩ trong đầu là mượn danh nghĩa nghệ sĩ, diễn viên để lấy cái mác trưng diện và đi kiếm tiền. 

●Đó là những trăn trở về người diễn, vậy còn các tác phẩm chèo hiện nay chị đánh giá thế nào?

Thứ nhất, nếu như trước đây các cụ viết ra được tác phẩm hay như thế vì cuộc sống các cụ đơn giản cũng như thế hệ tôi làm nghề không có nhu cầu đòi hỏi hưởng thụ, hay để làm giàu cho nên các cụ nhất tâm chuyên tâm để viết mới ra được các văn từ hay, uyên thâm và sâu sắc. Còn bây giờ, chúng ta không phủ nhận cũng có nhiều tác phẩm hay. Tuy nhiên, hiện nay nhiều tác giả còn phải lo chuyện cơm áo gạo tiền, chưa kể đến đòi hỏi về vật chất cao quá còn làm ảnh hưởng tới chất lượng tác phẩm. 

Hai nữa là ảnh hưởng của thị trường, nhu cầu của khách hàng, và thị hiếu của khán giả. 

Suy cho cùng, hiện nay vấn đề vật chất vẫn là quyết định tất cả, quan trọng vô cùng. Như tôi đã từng làm việc với những tác giả nghèo đến mức ăn không đủ, thậm chí không có được một chiếc xe đạp tử tế để đi lại. 

●Tôi thấy hiện nay có rất nhiều các cuộc thi về chèo?

Đúng, có rất nhiều, cả chuyên và không chuyên. Và phải khẳng định, có nhiều tác phẩm trong các cuộc thi, hội diễn có chất lượng tốt, thậm chí rất tốt, đạt được nhiều giải cao. Tuy nhiên, vấn đề đặt ra, có một số tác phẩm đạt giải, đạt huy chương nhưng rốt cuộc chỉ dừng lại ở cuộc thi, rồi đóng gói để đấy, không đến được với công chúng. Lý do có thể là bởi những đề tài này không phù hợp với thị hiếu của khán giả hiện nay. 

●Rất nhiều vấn đề trăn trở, vậy theo NSND Minh Thu, có tín hiệu tích cực gì trong phổ biến nghệ thuật chèo đến công chúng hay không? 

Có chứ, hiện nay sân khấu chèo không chèo đang phát triển rất mạnh mẽ. Với sự bùng nổ của khoa học kỹ thuật số, trên mạng xã hội hiện nay có hàng chục trang, nhóm, hội giao lưu chèo, đặc biệt có trang có sự tham gia của hàng chục nghìn người. Những trang, nhóm, hội trên Facebook đã kết nối những người yêu chèo ở trong và ngoài nước tạo nên cộng đồng người yêu chèo rất đông đảo. Giao lưu “Những người yêu nghệ thuật chèo toàn quốc” lần thứ VII- năm 2022 vừa qua là một thành công với nhiều tiết mục cũng chất lượng, là một tín hiệu đáng mừng. 

Với những người không chuyên nhưng yêu chèo, tôi nghĩ cũng nên có một sự quan tâm, khích lệ cần thiết.

Nhiều người yêu chèo, có nhu cầu học chèo đến gặp tôi, tôi đều cố gắng truyền dạy hết lòng, không phân biệt chuyên nghiệp hay nghiệp dư, trong đó có nhiều bạn trẻ. 

Tôi cũng từng trăn trở tại sao tất cả những dòng nghệ thuật khác người ta có thể làm được karaoke còn chèo thì không? chèo cũng có thể làm được karaoke chứ, bây giờ xu hướng nhiều người yêu mến nghệ thuật chèo như vậy, tại sao không làm karaoke để mọi người cùng được trau dồi, học hỏi? Vậy là tôi cho hết, tất cả những đĩa hình của tôi, đĩa tiếng của tôi, và cả nhạc tôi viết, để làm thành những bài hát karaoke, phục vụ khán giả yêu chèo.

●Theo NSND Minh Thu, chúng ta cần làm gì để nghệ thuật chèo không bị mai một theo thời gian?

Theo tôi, thứ nhất các cơ quan chức năng cần có chủ trương mạnh mẽ trong phổ biến bộ môn nghệ thuật chèo truyền thống. Tại sao thế hệ chúng tôi có nhiều diễn viên giỏi, tài năng? Vì có nhiều người được tập luyện chèo từ khi rất nhỏ. Vậy, nên chăng, cần xây dựng chương trình giáo dục ngay từ cấp tiểu học, để các em hiểu một cách cơ bản thế nào là nghệ thuật chèo, nghệ thuật truyền thống, từ đó các em sẽ ngày một thấm nhuần hơn những hồn cốt, văn hóa cội nguồn của dân tộc. Phải đưa chèo vào trong học đường. 

Thứ hai, nếu như trước đây, khán giả đi tìm sân khấu để xem thì bây giờ nghệ thuật chèo phải đi tìm khán giả bằng nhiều cách, qua truyền thông, làm mới nhưng vẫn phải giữ tinh thần chân - thiện - mỹ của nghệ thuật chèo. 

Với mỗi diễn viên chèo, dù trong cuộc sống nhiều khó khăn, vất vả mưu sinh, cũng nên giữ lấy cốt cách của người nghệ sĩ, giữ lấy và nuôi dưỡng ngọn lửa đam mê chèo, để trao truyền cho những thế hệ tiếp theo. Đó là trách nhiệm của mỗi nghệ sĩ chèo.

TRẦN ĐỨC ANH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 511, tháng 9-2022