Tiến sĩ Aldrin A.Darilag, Ủy viên Ủy ban Giáo dục đại học Philippines đã có một diễn đàn về sự cần thiết phải hình thành nền giáo dục xuyên quốc gia trong bối cảnh Cách mạng công nghiệp lần thứ 4 để phát triển bền vững. Trong đó, ông nhấn mạnh: Để chuẩn bị cho thành công trong nền kinh tế kỹ thuật số và công nghệ, sinh viên cần được trang bị: tính linh hoạt và khả năng thích ứng; chủ động và tự định hướng; xã hội và đa văn hóa; năng suất và trách nhiệm giải trình; lãnh đạo và trách nhiệm (1). Như vậy, ngành Giáo dục cần ứng phó với bối cảnh đang thay đổi và chuẩn bị cho sinh viên tốt nghiệp bước vào lực lượng lao động với đầy đủ kiến thức và kỹ năng. Cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 đã và đang tác động tới mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó có giáo dục đại học. Nó mang đến cho giáo dục đại học nhiều cơ hội phát triển, nhưng đồng thời cũng tạo ra không ít thách thức. Là một đơn vị cung cấp thông tin phục vụ cho công tác đào tạo và nghiên cứu khoa học trong trường đại học, thư viện cũng không tránh khỏi sự tác động này. Điều đó có thể thấy rõ, khi khoa học công nghệ phát triển, việc sở hữu và sử dụng rộng rãi các thiết bị kỹ thuật số cá nhân như máy tính bảng, điện thoại di động… đã tạo cho người dùng tin cơ hội tiếp cận tới nhiều nguồn tài nguyên thông tin khác nhau trên internet mà không nhất thiết phải đến sử dụng thư viện. Tuy nhiên, không phải nguồn tài nguyên thông tin nào cũng có độ tin cậy, chính xác và có thể sử dụng được. Chính vì vậy, để phát huy tối đa vai trò cung cấp thông tin trong thời đại công nghệ số, thư viện đại học cần phải có sự thay đổi để phù hợp với yêu cầu của thực tế. Chuyển đổi số chính là một giải pháp, một xu thế phát triển tất yếu cho các thư viện đại học.

1. Phân biệt các thuật ngữ liên quan

Khi cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 bùng nổ, cụm từ số hóa (Digitisation), công nghệ số/ ứng dụng công nghệ số (Digitalisation/ Digitalised applications) và chuyển đổi số (Digital Transformation) được nhắc đến rất nhiều trên tất cả các lĩnh vực đời sống. Tuy nhiên, hiện nay, nhiều người vẫn nhầm lẫn hoặc không phân biệt được rõ ràng giữa ba khái niệm này. Vậy thực tế chúng khác nhau như thế nào?

Đã có nhiều định nghĩa liên quan đến số hóa, công nghệ số và chuyển đổi số. Sau khi phân tích và tổng hợp, chúng ta có thể hiểu như sau:

Số hóa là tạo ra các thông tin đầu vào từ các thông tin thực dưới dạng thông tin tương tự (analog) sang dạng số (digital). Hay nói cách khác, số hóa là quá trình hiện đại hóa, chuyển đổi các hệ thống thường sang hệ thống kỹ thuật số.

Công nghệ số là việc sử dụng các dữ liệu số để thực hiện công việc nhanh và tốt hơn. Công nghệ số là tối ưu hóa quy trình đã có, theo mô hình hoạt động đã có, để cung cấp dịch vụ đã có.

Chuyển đổi số là sử dụng công nghệ số hay ứng dụng công nghệ số trên cơ sở các dữ liệu số hoặc dữ liệu đã được số hóa để thay đổi mô hình nghiên cứu, sản xuất, kinh doanh nhằm tạo ra nhiều cơ hội, giá trị mới, cải thiện và nâng cao hiệu quả hoạt động, tính cạnh tranh của tổ chức/cơ quan/doanh nghiệp. Bốn công nghiệp số nền tảng của chuyển đổi số là điện toán đám mây, dữ liệu lớn, internet vạn vật và trí tuệ nhân tạo. Chuyển đổi số không phải là sự nâng cấp liên tục của công nghệ thông tin hay là số hóa quy trình, dữ liệu và thông tin. Chuyển đổi số là khai thác các dữ liệu có được từ quá trình số hóa, rồi áp dụng các công nghệ để phân tích, biến đổi các dữ liệu đó và tạo ra các giá trị mới hơn. Hay hiểu một cách rõ ràng hơn, chuyển đổi số là thay đổi quy trình mới, thay đổi mô hình hoạt động mới, để cung cấp dịch vụ mới hoặc cung cấp dịch vụ đã có theo cách mới.

Sự phân biệt giữa số hóa, công nghệ số, chuyển đổi số (2)

2. Sự cần thiết chuyển đổi số trong thư viện đại học

Dưới sự tác động của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, mọi lĩnh vực từ kinh tế, khoa học, công nghệ… cho đến văn hóa, chính trị, xã hội đều có những sự thay đổi không nhỏ. Đặc biệt, với một ngành vừa liên quan đến văn hóa, vừa liên quan đến công nghệ như ngành Thông tin - Thư viện thì càng không thể tránh khỏi sự tác động này. Chính vì vậy, hưởng ứng Chương trình chuyển đổi số quốc gia, ngày 11-2-2020, Thủ tướng Chính phủ đã phê duyệt Quyết định số 206/QĐ-TTg về Chương trình chuyển đổi số ngành Thư viện đến năm 2025, định hướng đến năm 2030. Mục tiêu chung của các chương trình là “Ứng dụng mạnh mẽ, toàn diện công nghệ thông tin, nhất là công nghệ số nhằm nâng cao năng lực hoạt động của các thư viện và hình thành mạng lưới thư viện hiện đại; bảo đảm cung ứng dịch vụ đáp ứng nhu cầu của người sử dụng; thu hút đông đảo người dân quan tâm, sử dụng dịch vụ thư viện, góp phần nâng cao dân trí, xây dựng xã hội học tập”. Trong đó, tập trung vào các nhiệm vụ và giải pháp cụ thể như sau: Nâng cao nhận thức, tăng cường tuyên truyền; Hoàn thiện cơ chế, chính sách và các quy định của pháp luật; Hoàn thiện và phát triển hạ tầng số của ngành Thư viện; Phát triển dữ liệu số ngành Thư viện; Xây dựng và phát triển nền tảng số; Bảo đảm an toàn, an ninh mạng; Phát triển và nâng cao chất lượng nguồn nhân lực; Đẩy mạnh hợp tác quốc tế (3).

Do đó, chuyển đổi số là một nhiệm vụ cấp thiết của các thư viện nói chung và thư viện đại học nói riêng nhằm cải thiện quy trình, giảm thiểu thời gian, công sức làm việc cho nhân viên và đặc biệt là mang lại sự tiện lợi và nhiều dịch vụ tiện ích cho người dùng tin trong việc tìm kiếm và khai thác tài nguyên thông tin.

3. Các vấn đề cần quan tâm khi chuyển đổi số trong thư viện đại học

Chúng ta biết rằng, chuyển đổi số là một quá trình lâu dài và phụ thuộc vào nhiều yếu tố khách quan và chủ quan. Do đó, các thư viện đại học cần phải có tầm nhìn dài hạn, xây dựng kế hoạch, lộ trình rõ ràng và sự chuẩn bị chu đáo để khi triển khai đạt được các mục tiêu đặt ra. Các vấn đề mà thư viện đại học cần lưu tâm khi thực hiện chuyển đổi số gồm:

Yếu tố con người

Con người luôn là yếu tố trung tâm của mọi hoạt động. Dù thư viện có nguồn tài chính dồi dào hay cơ sở vật chất hiện đại đến đâu đi chăng nữa cũng sẽ trở nên vô ích nếu thiếu yếu tố con người. Nhận thức của con người quyết định hành động. Khi tư duy, nhận thức của con người thay đổi thì hành động cũng sẽ thay đổi theo. Chính vì vậy, khi tiến hành chuyển đổi số, các thư viện đại học cần quan tâm tới 3 nhóm đối tượng sau:

Các nhà quản lý thư viện: là người trực tiếp quyết định các điều kiện để phát triển thư viện, là người thông qua các chính sách, kế hoạch cho thư viện. Vai trò của người quản lý là hết sức quan trọng. Tuy nhiên, vai trò này chỉ thực hiện được khi nhà quản lý có được nhận thức đúng đắn và đầy đủ về tầm quan trọng của chuyển đổi số, nhận diện được bản chất, quá trình của chuyển đổi số từ đó thay đổi cách thức quản lý phù hợp, lập kế hoạch chuyển đổi hoạt động và đáp ứng linh hoạt với mọi sự thay đổi.

Cán bộ thư viện: là chủ thể của hoạt động thư viện, là người vận hành các trang thiết bị, là người trực tiếp tham gia vào công cuộc chuyển đổi số. Do đó, để thực hiện tốt các nhiệm vụ trong bối cảnh mới, cán bộ thư viện cần được trang bị kiến thức và kỹ năng chuyên môn, tin học, ngoại ngữ và đặc biệt là các kiến thức, kỹ năng số, khả năng phân tích, đánh giá, biến đổi thông tin.

Người dùng tin: mọi hoạt động của thư viện đều hướng tới một mục tiêu cuối cùng đó là đáp ứng tối đa nhu cầu của người dùng tin. Do đó, trong sự biến đổi không ngừng của khoa học công nghệ, cùng sự phát triển của tri thức nhân loại, sự cải tiến của các sản phẩm và dịch vụ thông tin thư viện, thư viện đại học cần quan tâm tới công tác đào tạo người dùng tin để họ trở thành người có tri thức số, có năng lực thông tin, năng lực số.

Tài nguyên thông tin

Tài nguyên thông tin là yếu tố quan trọng đóng vai trò quyết định đến sự thành bại của mục tiêu chuyển đổi số trong các thư viện đại học. Bởi, đây là nguồn lực chính giúp thư viện đại học đáp ứng nhu cầu tin của người dùng. Tuy nhiên, trong giai đoạn hiện nay, sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ đã làm thay đổi phương thức tiếp cận thông tin của người dùng tin theo xu thế “ảo hóa”. Họ thường tiếp cận thông tin từ xa thông qua mạng internet và các thiết bị kỹ thuật số cá nhân thay vì tiếp cận thủ công như trước đây. Do đó, để đáp ứng nhu cầu tin của người dùng tin trong kỷ nguyên mới, các thư viện đại học cần quan tâm phát triển nguồn tài nguyên thông tin số. Vấn đề này cũng đã được đặt ra trong mục tiêu cụ thể của Chương trình chuyển đổi số ngành Thư viện đến năm 2025, định hướng đến năm 2030. Đó là “70% tài liệu cổ, quý hiếm và bộ sưu tập tài liệu có giá trị đặc biệt về lịch sử, văn hóa, khoa học do các thư viện có vai trò quan trọng thu thập và quản lý được số hóa; 70% tài liệu nội sinh, các công trình nghiên cứu khoa học do các thư viện chuyên ngành, thư viện đại học thu thập và quản lý được số hóa” (4). Nhưng không phải thư viện nào cũng có đủ điều kiện tự số hóa hoặc mua các tài nguyên thông tin số do còn có những hạn chế trong vấn đề bản quyền, tài chính, trình độ, công nghệ… Chính vì vậy, việc liên kết, chia sẻ tài nguyên thông tin giữa các thư viện và tăng cường khai thác các nguồn học liệu mở là giải pháp hữu hiệu và khả thi cho các thư viện đại học khi triển khai chuyển đổi số.

Hạ tầng công nghệ

Để chuyển đổi số trong thư viện đại học thành công không thể không nhắc đến hạ tầng công nghệ. Mọi hoạt động của thư viện chỉ có thể được cải thiện và nâng cao hiệu quả khi có sự hỗ trợ của hạ tầng công nghệ bao gồm các thiết bị phần cứng, phần mềm và hệ thống mạng. Đây chính là công cụ, là nền tảng quan trọng để thực hiện chuyển đổi số. Hiện nay, có rất nhiều công nghệ hiện đại được áp dụng trong thư viện như về phần cứng có các thiết bị số hóa chuyên dụng, nhận dạng đối tượng bằng sóng vô tuyến, mượn trả sách tự động, đảm bảo an ninh an toàn… hay về phần mềm có phần mềm quản lý tài nguyên truyền thống, quản lý tài nguyên số, tìm kiếm tập trung, cổng thông tin. Tuy nhiên, việc đầu tư cho hạ tầng công nghệ không thể triển khai tập trung cùng một lúc ngay được mà là một lộ trình dài hạn với nhiều giai đoạn khác nhau. Do đó, thư viện đại học cần xây dựng một kế hoạch rõ ràng với các hạng mục đầu tư cụ thể trong đó cần chú trọng tính liên tục, thông suốt và kế thừa của từng giai đoạn hướng đến thiết lập một hệ thống thư viện tự động hóa mang tính đồng bộ, chuẩn hóa, liên kết, trên nền tảng đổi mới hoạt động và ứng dụng thành tựu khoa học công nghệ.

Hành lang pháp lý

Hành lang pháp lý là những cơ sở mang tính pháp lý mà thư viện căn cứ vào đó để thực hiện công việc của mình, đảm bảo cho hoạt động của thư viện phù hợp với những quy định của pháp luật. Nó là nền tảng để xây dựng nên những quy định trong tổ chức, trong các mối quan hệ hay trong bất cứ một hoạt động nào nhằm đảm bảo thống nhất một quy tắc chung mà tất cả mọi người cần thực hiện. Nếu không sẽ không tiến hành triển khai được bất cứ hoạt động nào hoặc nếu vi phạm có thể sẽ bị xử phạt theo pháp luật. Do đó, để vận hành và quản lý tốt trong môi trường số, các thư viện đại học cần lưu ý tới các hệ thống văn bản pháp quy và các chính sách liên quan như Luật Thư viện, Luật Bản quyền, Luật An ninh mạng, các công ước quốc tế, các chương trình quốc gia và chương trình của ngành về chuyển đổi số, số hóa…

Chuyển đổi số là điều kiện tiên quyết, là xu thế phát triển tất yếu để thúc đẩy hiệu quả hoạt động của các thư viện nói chung và thư viện đại học nói riêng nhằm từng bước bắt kịp và hội nhập với các nước trên thế giới. Tuy nhiên, chuyển đổi số là một quá trình lâu dài và phụ thuộc vào nhiều yếu tố khách quan và chủ quan. Do đó, khi thực hiện chuyển đổi số, các thư viện cần có một tầm nhìn dài hạn, một kế hoạch rõ ràng, một sự chuẩn bị kỹ lưỡng và một tinh thần quyết tâm thực hiện. Có như vậy, công cuộc chuyển đổi số trong thư viện đại học mới đạt được các mục tiêu đề ra, đảm bảo việc tiếp cận thông tin, tri thức học tập suốt đời cho người dùng tin, hướng tới xây dựng một xã hội học tập đáp ứng yêu cầu phát triển của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0.

_________________

1. Lecture-Forum on 4 IR on Education Conducted (Diễn đàn về Giáo dục trong cuộc cách mạng công nghiệp lần thứ 4), hau.edu.ph, 21-10-2019.

2. Cục Tin học hóa, Bộ Thông tin và Truyền thông, Tổng quan về chuyển đổi số tại Việt Nam, Kỷ yếu hội thảo khoa học Chuyển đổi số cơ hội và thách thức, Hà Nội, 2019.

3, 4. Thủ tướng Chính phủ, Quyết định số 206/QĐ-TTg ngày 11-2-2021 phê duyệt Chương trình chuyển đổi số thư viện đến năm 2025, định hướng đến năm 2030, 2021.

Tài liệu tham khảo

1. Hồ Tú Bảo, Chuyển đổi số và các khái niệm liên quan, Tạp chí Thông tin và truyền thông, số 1, 2020, tr. 30-32.

2. IoT and Smart Factory, Chuyển đổi số là gì? Sự khác biệt giữa số hóa và chuyển đổi số?, smartindustry.vn, 1-9-2021.

3. Thomas M. Siebel, Phạm Anh Tuấn dịch, Chuyển đổi số, Nxb Tổng hợp TP.HCM, 2019.

Ths NGUYỄN THỊ HÒA

Nguồn: Tạp chí VHNT số 515, tháng 11-2022