Chợ phiên Bắc Hà từ lâu đã được biết đến là một trong những phiên chợ đặc sắc nhất của vùng Tây Bắc. Vẫn mang đậm nét văn hóa truyền thống và màu sắc cuộc sống của đồng bào các dân tộc Mông, Tày, Nùng, Dao, Phù Lá…, chợ phiên Bắc Hà là điểm đến du lịch hấp dẫn của du khách trong và ngoài nước mỗi khi đặt chân đến Lào Cai. Khám phá chợ phiên Bắc Hà, du khách không chỉ được thưởng thức những món ẩm thực nổi tiếng của vùng Tây Bắc mà còn được hòa mình vào không khí của một trong những chợ phiên còn giữ được nguyên vẹn màu sắc văn hóa bản địa độc đáo.

Độc đáo sắc màu văn hóa bản địa

Bắc Hà là một huyện vùng cao nằm ở khu vực phía Đông Bắc của tỉnh Lào Cai. Vùng đất này có bề dày lịch sử, văn hóa và cũng là một trong những địa điểm du lịch đặc biệt nổi tiếng tại Lào Cai. Thuộc vùng cao nguyên đá vôi, gồm nhiều dãy núi với thung lũng hẹp, đất nông nghiệp rất ít, chủ yếu là đất lâm nghiệp, sông suối và có khí hậu á nhiệt đới mát mẻ, ôn hòa, Bắc Hà có điều kiện thuận lợi phát triển các loại cây trồng, đặc biệt là cây ăn quả như mận tam hoa, mơ, lê, nhãn… 

Cách thành phố Lào Cai khoảng chừng 70km, chợ phiên Bắc Hà nằm ngay trung tâm thị trấn Bắc Hà, huyện Bắc Hà, tỉnh Lào Cai. Đây là một trong số ít các chợ phiên vùng cao vẫn còn lưu giữ được những nét đặc trưng văn hóa bản địa rất độc đáo. Mỗi tuần chỉ họp một phiên duy nhất vào ngày chủ nhật, chợ phiên Bắc Hà không chỉ là nơi trao đổi hàng hóa mà còn là nơi giao lưu, gặp gỡ của đồng bào các dân tộc thiểu số của cả một vùng rộng lớn. Không chỉ đồng bào các dân tộc huyện Bắc Hà mà cả các huyện lân cận như Si Ma Cai, huyện Xín Mần (tỉnh Hà Giang) cũng về họp chợ, khiến phiên chợ mang đậm nét văn hóa truyền thống, phản ánh rõ nét cuộc sống của đồng bào các dân tộc miền núi Tây Bắc. Đi chợ phiên đã trở thành một nét văn hóa đậm đà bản sắc của đồng bào các dân tộc nơi đây.

Chợ phiên Bắc Hà không chỉ nổi tiếng trong nước mà còn từng được bình chọn là một trong 10 chợ phiên độc đáo nhất Đông Nam Á bởi vẫn lưu giữ trọn vẹn những tinh túy, nét văn hóa truyền thống của những phiên chợ vùng Tây Bắc và màu sắc đặc trưng của cuộc sống đồng bào dân tộc Mông, Tày, Nùng, Dao, Phù Lá... Chợ phiên Bắc Hà có lẽ là khu chợ duy nhất vẫn còn giữ được nét truyền thống lâu đời trong văn hóa buôn bán vùng cao đến tận ngày nay. Từ lâu, chợ phiên Bắc Hà nổi tiếng và thu hút đông đảo du khách trong và ngoài nước. Trải qua thời gian dài, phiên chợ vẫn giữ được nét đặc sắc riêng hiếm nơi nào có được.  

Chợ phiên Bắc Hà là một trong những phiên chợ có quy mô lớn nhất vùng Tây Bắc. Dù tập trung rất nhiều thương lái nhưng chợ vẫn có rất đông người dân từ các dân tộc vùng cao xa gần đến đây trao đổi, mua bán hàng hóa, bởi vậy còn giữ được những nét nguyên sơ, mang đậm bản sắc của con người Tây Bắc. Phiên chợ này hấp dẫn và thú vị bởi du khách có cơ hội khám phá đời sống và lối sinh hoạt thường ngày của bà con vùng cao. Chợ họp rất sớm, nhiều đồng bào ở xa thường đi từ chiều tối hôm trước, thường gọi là ngày áp phiên. Phiên chợ là dịp người dân trong vùng mua sắm những đồ thiết yếu cho một tuần sinh hoạt nhưng điểm đặc sắc chính của chợ là người dân vùng cao mang đến chợ bán những sản vật địa phương, thường là những thứ tự nuôi trồng, dệt, đan hoặc lên rừng kiếm được. Nhà nào có chó, lợn, gà hay trâu, ngựa thì mang đến chợ bán. Thường thì chỉ dăm mớ rau, gùi ớt, ít hoa quả nhà trồng hay những cây thuốc tự trồng hoặc lên rừng kiếm được. Chợ phiên như là một nơi để gặp gỡ, giao lưu bên cạnh thú vui đến từ việc mua thứ mình cần, bán món mình có. Cứ cuối tuần là cả nhà cùng đi chơi chợ phiên, niềm vui đôi khi chỉ giản dị như vậy!

 Vào giờ cao điểm, khu chợ lại càng trở nên rộn rã hơn bởi những bộ trang phục nhiều sắc màu của các dân tộc, bên cạnh những quầy hàng đầy ắp sản vật địa phương, trong không gian nhiều ngôn ngữ của dân bản địa, du khách đến từ nhiều địa phương lẫn khách du lịch nước ngoài, khu chợ dường như trở thành một lễ hội lớn của vùng.  

Ẩm thực chợ phiên Bắc Hà

Trước đây, chợ Bắc Hà họp trên một quả đồi thoai thoải, sau này chợ được xây mới trên nền bê tông và được chia ra từng khu vực. Chợ phiên Bắc Hà không chỉ là thiên đường của những sản phẩm thủ công tinh xảo mà còn là điểm đến hấp dẫn của những tín đồ ẩm thực. Điều khiến nhiều du khách thích thú nhất khi đến phiên chợ là được thưởng thức các món ăn đặc sản vùng cao nguyên trắng như: thắng cố, thịt gà đen, phở chua Bắc Hà, bánh đúc ngô, bánh chưng đen, xôi ngũ sắc...  

Các chảo thắng cố hay những hàng phở bốc khói nghi ngút nằm dọc khu ẩm thực là điểm nhấn thu hút du khách khi đến với phiên chợ văn hóa vùng cao này, nhất là vào dịp cuối năm tiết trời lạnh giá. Không gian ẩm thực tại chợ còn tràn ngập hương thơm của rượu ngô, một loại đặc sản nổi tiếng tại đây mà tương truyền, mỗi chén rượu ngô ẩn chứa câu chuyện dài về nét văn hóa của người dân Tây Bắc. Bởi vậy các gian hàng ẩm thực luôn rất đông thực khách.

Chợ phiên còn nhiều quầy hàng trưng bày và bán sản phẩm địa phương là sự kết hợp tinh tế của nguyên liệu tự nhiên và bí quyết chế biến truyền thống như rượu ngô Bản Phố, chè tuyết san Bản Liền, tương ớt nổi tiếng Bắc Hà… Đây đều là các sản phẩm đạt chứng nhận OCOP 3-4 sao cấp tỉnh trong những năm gần đây.   

Chợ phiên Bắc Hà nổi tiếng bán nhiều nông sản và dược liệu quý vùng Tây Bắc. Bên cạnh đó còn có nhiều loại rau quả địa phương được trồng trên những ruộng bậc thang hay ven suối, ven rừng... rất thu hút du khách. 

Chợ gia súc, gia cầm được họp tách biệt với khu vực buôn bán sầm uất. Nổi tiếng nhất là khu vực bán chó với giống chó Bắc Hà bản địa - một trong 4 loài chó nổi tiếng nhất ở Việt Nam. Khu vực chợ lợn, chợ trâu bò ngựa cũng họp nhộn nhịp ngay bên chợ chó từ sáng sớm cho đến giữa buổi chiều. Chợ chim ở nơi đây bán nhiều loài chim, trong đó có cả chim rừng quý hiếm. Nhiều người chỉ đơn giản là bẫy được con chim rừng mang xuống chợ giao lưu. Thú chơi chim của người vùng cao cũng thu hút đông đảo người sành điệu đến mua chim quý. 

Đặc biệt nhất có lẽ là những gian hàng thổ cẩm rực rỡ, bán đủ thứ những bộ váy áo, khăn đội đầu, đồ trang sức cho đến đồ chơi, đồ trang trí làm từ thổ cẩm. Hầu như những vật dụng này đều được hoàn thiện thủ công một cách tỉ mỉ và tâm huyết. Người bản địa không chỉ bán sản phẩm, mà họ còn chia sẻ câu chuyện về quá trình sáng tạo, về những tâm huyết trong từng đường kim mũi chỉ. Mỗi món thổ cẩm như đều chứa đựng giá trị văn hóa, tinh thần của những người phụ nữ cần cù, chăm chỉ nơi đây.  

Khám phá văn hóa đặc sắc vùng Tây Bắc

Chợ Bắc Hà không chỉ là nơi để mua sắm, mà còn là điểm đến của những người muốn tìm hiểu về văn hóa đặc trưng của đồng bào miền núi Tây Bắc. Vào mỗi tối thứ 7, du khách còn được trải nghiệm “chợ đêm Bắc Hà”, thưởng thức các làn điệu dân ca cổ truyền phong phú, từ múa gậy sênh tiền cho đến các làn điệu hát múa của đồng bào các dân tộc do các nghệ nhân giàu kinh nghiệm biểu diễn. Du khách miền xuôi, đặc biệt là khách nước ngoài ai cũng rất thích thú khi được hòa mình trải nghiệm những nét đặc sắc, hấp dẫn trong đời sống văn hóa tinh thần, phong tục tập quán của người dân địa phương.  

Trong xu hướng thương mại hóa các chợ vùng cao hiện nay thì Bắc Hà là một trong những nơi hiếm hoi vẫn đang cố gắng bảo tồn và lưu giữ được bản sắc dân tộc, nét riêng độc đáo của các phiên chợ xưa. Chợ phiên Bắc Hà mang đậm nét sinh hoạt cộng đồng của người dân tộc vùng cao Tây Bắc Lào Cai, giúp người dân nơi đây lưu giữ được những giá trị bản sắc văn hóa truyền thống độc đáo. Hiện nay, do xã hội phát triển nên các nét văn hóa dân tộc đang có xu thế dần bị mai một. Vì thế, UBND huyện Bắc Hà đã có kế hoạch bảo tồn các nét văn hóa truyền thống để phát triển du lịch.

Theo thống kê của huyện Bắc Hà từ năm 2020 do ảnh hưởng của đại dịch COVID-19 nên lượng khách du lịch trong và ngoài nước đến với Bắc Hà trong chỉ đạt 90.000 lượt người, năm 2021 đạt 150.000 lượt, lượng khách giảm đáng kể so với thời điểm chưa có dịch. Từ đầu năm 2022 đến nay,lượng khách du lịch đến với Bắc Hà ước đạt 415 nghìn lượt tăng 138% so với KH và đạt 276% so với năm 2021. Để thúc đẩy ngành dịch vụ - du lịch phát triển hơn nữa, trong đó có chợ văn hóa Bắc Hà. Định hướng trong thời gian tới, huyện tiếp tục triển khai xây dựng nhiều dự án đô thị, mở rộng quy mô đầu tư các hạng mục công trình, khách sạn 5 sao, nhà nghỉ, homestays, mở rộng, đầu tư thêm nhiều các gian hàng bày bán các mặt hàng sản phẩm đặc trưng riêng biệt của Bắc Hà, các sản phẩm đạt nhiều chứng nhận OCOP 4-5. Đây là một trong những giải pháp để góp phần đưa Bắc Hà trở thành đô thị loại IV vào năm 2025.  

 Phòng Văn hóa thông tin huyện Bắc Hà luôn chú trọng xây dựng kế hoạch bảo tồn các nét văn hóa truyền thống,  giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc tại chợ phiên Bắc Hà. Bắc Hà có 14 dân tộc anh em cùng chung sống trong đó đông nhất là dân tộc Mông, Dao, Tày, Nùng… Nhiều hoạt động như tổ chức các cuộc thi hát giao duyên, dân ca dân vũ vào chợ đêm thứ 7, trải nghiệm vẽ sáp ong để tạo nên họa tiết tinh tế trên các bộ trang phục của người Mông. Câu lạc bộ khèn Mông huyện Bắc Hà biểu diễn các tiết mục văn nghệ truyền thống: múa gậy sênh tiền, múa khèn... giao lưu cùng du khách góp phần tạo nên bản sắc độc đáo cho chợ phiên Bắc Hà. 

Mỗi năm, chợ phiên Bắc Hà thu hút từ 400-500 nghìn lượt du khách đến tham quan mua sắm. Huyện Bắc Hà đang nỗ lực phấn đấu để trở thành khu du lịch đặc sắc cấp tỉnh và cấp khu vực. Trong đó chú trọng đến việc quảng bá xây dựng các sản phẩm địa phương có thương hiệu như chợ phiên để du khách trong và ngoài nước biết đến  du lịch Bắc Hà.

HỒNG VÂN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 580, tháng 8-2024