Những năm gần đây, lời cảm ơn và xin lỗi dường như có chiều hướng giảm trong giao tiếp xã hội. Có người cho rằng, đó là hệ quả tất yếu của lối sống thực dụng; ý kiến khác thì bảo, nguyên nhân của tình trạng này là do sự lỏng lẻo của chuẩn mực ứng xử. Lại có quan điểm: lối sống công nghiệp làm con người thay đổi, hay do bản tính cố hữu của một người cụ thể nào đó vốn không quen với hai từ cảm ơn và xin lỗi.

Hẵn là không cần phải bàn, khi chúng ta làm phiền ai điều gì, có lỗi thì phải biết xin lỗi, khi được người khác giúp đỡ ta nói lời cảm ơn. Đây chính là nét đẹp nhân văn trong văn hóa ứng xử của người Việt từ xưa đến nay.

Theo Từ điển Tiếng Việt (Viện Ngôn ngữ học Việt Nam): “Xin lỗi là xin được tha thứ vì đã biết lỗi. Công thức xã giao dùng để mở đầu lời nói khi có việc hỏi người lạ, làm phiền người khác”. Cảm ơn hay xin lỗi là một trong các biểu hiện của ứng xử có văn hóa, là hành vi văn minh, lịch sự trong quan hệ xã hội. Thế nhưng, nhiều bạn trẻ vẫn rất tiết kiệm ngôn từ này hoặc vì lòng tự trọng nào đó, như Vladimia đã chia sẻ: “Xin lỗi và cảm ơn thực lòng không phải là dễ vì đôi khi người ta phải vượt qua lòng tự trọng, và đôi khi không cần phải nói ra hai từ đó, chúng ta mới biết là người ta đang xin lỗi, cảm ơn”. Thực tế cho thấy, vào quán ăn, ăn uống xong, khách hàng chỉ việc tính tiền (hoặc cho thêm tiền “boa”) nhưng ít ai nói lời cảm ơn nhân viên phục vụ. Chúng tôi cũng đã có trải nghiệm thú vị khi tham gia giao thông, đó là lưu tâm nhắc những người lái xe quên gạt chân chống, họ chỉ nhìn chúng tôi mà không một cái gật đầu, không một lời cảm ơn.

Biết nói lời cảm ơn, xin lỗi là một tiêu chí đánh giá phẩm chất và vốn văn hóa của mỗi cá nhân, từ đó góp phần xây dựng xã hội ngày càng văn minh, tốt đẹp hơn. Tất nhiên, lời cảm ơn phải được phát ra tận đáy lòng, thể hiện sự thành khẩn, tha thiết, chứ không phải chỉ là lời nói suông ở “đầu môi chót lưỡi”.

Và, xin lỗi, ở trong một số trường hợp, còn là để hàn gắn những chia rẽ và hận thù dân tộc do những lỗi lầm trong quá khứ gây ra, nhằm hướng tới tương lai hòa bình, hợp tác... Tháng 8/1995, nhân dịp kỷ niệm 50 năm kết thúc chiến tranh thế giới lần thứ hai, Thủ tướng Nhật khi đó là ông Tomiichi Murayama đã bày tỏ sự hối hận sâu sắc và xin lỗi chân thành tới các quốc gia láng giềng châu Á.  Tháng 8/2005, Thủ tướng Nhật Bản Junichiro Koizumi cũng có hành động tương tự khi lên tiếng xin lỗi các nạn nhân của Nhật trong Thế chiến thứ hai.

Trong cuộc sống xô bồ của xã hội hiện đại, những mâu thuẫn, xích mích xảy ra là điều không thể tránh khỏi, thế nên, chỉ hai từ “cảm ơn” và “xin lỗi” thì những mâu thuẫn, xích mích phút chốc cũng sẽ được xóa tan, khiến mọi người trở nên gần gũi và thân thiết hơn. Bản thân người xin lỗi, cảm ơn sẽ thấy lòng mình trở nên thanh thản, nhẹ nhõm. Cổ nhân đã dạy: “Thánh nhân nào cũng có một quá khứ. Tội nhân nào cũng có một tương lai”. Người ta thường nói: “Không biết lỗi, không nhận lỗi thì sẽ không bao giờ biết hối lỗi”. Có nghĩa là họ vẫn sẵn sàng tái phạm. Nói cách khác, nếu không biết phục thiện thì  không thể tiến bộ. Và điều đó hẳn nằm trong gốc rễ của giáo dục. Đơn giản, họ cho rằng, ừ thì tôi mắc lỗi, ừ mọi người đều thấy lỗi của tôi. Nhưng xin lỗi ư… đừng mơ. Tại sao tôi phải xin lỗi? Ai làm gì được tôi? Họ để cho dư luận lắng xuống và thời gian cũng chẳng còn ai nhớ tới cái lỗi của họ nữa. Thế là xong, huề cả làng. Cần gì bày đặt xin lỗi cho phiền phức. Có người cho rằng, xin lỗi sẽ làm hạ uy tín cá nhân. Xin lỗi thiên hạ sẽ cho mình yếu đuối, dễ bắt nạt.v.v. Một số người còn cho rằng, nói ra những từ đó là một sự khách khí và đôi khi giả tạo, dối lòng và họ cảm thấy “ngài ngại”. Thiết nghĩ, đó là việc làm văn minh, lịch thiệp trong giao tiếp hằng ngày, không việc gì chúng ta phải “ngại”.

Hiện nay, đã có không ít cơ quan, đơn vị, trường học đang phát động phong trào “Tứ xin”, gồm: xin lỗi, xin chào, xin cảm ơn và xin phép. Đường đi đâu phải do tạo hóa sắp đặt, đi rồi sẽ thành đường, thói quen rồi sẽ dần định hình trong nếp nghĩ. Sẽ có ngày, từ cảm ơn, xin lỗi nở rộ tự nhiên và rực rỡ như hoa cỏ mùa xuân.

Sự lịch thiệp, khiêm tốn, biết ơn, biết lỗi phải là một phần quan trọng, tất yếu trong cuộc sống thường nhật của chúng ta. Xin lỗi không đơn giản là biết lỗi và nhận lỗi, mà còn thể hiện trách nhiệm của người đó với cuộc sống. Có lỗi và xin lỗi là một ứng xử văn minh trong xã hội, không ngoại trừ bất cứ ai. Lỗi dù lớn, nhưng có một sự hối lỗi chân thành sẽ khiến người ta có thiện cảm, dễ tha thứ hơn. Đã bao giờ bạn tự hỏi mình thật sự nói những câu đó bao nhiêu lần trong một ngày và nếu có nói thì đã bao giờ chúng ta nói những điều đó một cách thực lòng? Những ngôn từ hoa mỹ, lịch thiệp những hành động thiết thực để tỏ bày lời xin lỗi và cảm ơn trong đời sống thường nhật là rất cần, bởi nó góp phần kiến tạo cuộc sống thêm giàu tình thương, chan hòa, hào hiệp, nhân ái, nghĩa tình.

VÕ VĂN DẦN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 537, tháng 6-2023