Lễ hội mùa Xuân là sản phẩm sáng tạo đầy tính nhân văn của tiền nhân trong quá trình lao động và kiến thiết quê hương; là niềm tin trong sáng vào tâm linh, vào đất trời và mùa Xuân; là tấm lòng hướng thượng, bái vọng những bậc có công với làng xã cũng như ơn đức cao dày của tổ tiên; là hồn cốt văn hóa cao đẹp được bảo tồn và trao gửi cho ngàn đời sau.

Mùa Xuân là mùa của lễ hội. Khắp nơi trên đất nước Việt Nam khi Tết đến Xuân về đều tưng bừng tổ chức các lễ hội, Quảng Bình cũng vậy. Tùy vào điều kiện cấy trồng, đánh bắt, chức sắc các làng ấn định thời gian tổ chức hội xuân cho tề tựu, nhưng náo nức nhất vẫn là mười ngày Tết rồi kéo dài cho đến hết tháng hai âm lịch hằng năm.

Ngay trong đêm giao thừa, 30 Tết, ở làng Cảnh Dương, xã Cảnh Dương (Quảng Trạch) diễn ra lễ xin lửa tại đình thờ tổ. Đây là nét văn hóa độc đáo của người dân làng biển này từ bao đời nay. Tất cả các gia đình trong làng cử ít nhất một người đến tham dự. Vào thời khắc giao thời tự mình lấy lửa được châm từ đống lửa đang cháy sáng giữa sân đình rồi rước ngọn lửa mới mẻ ấy đến từng nhà để nhen bếp nấu bánh chưng, nấu lễ dâng cúng tổ tiên hay thắp hương lên bàn thờ tổ tiên trong 3 ngày Tết.

Tục lệ này của người Cảnh Dương với ý nghĩa nhằm báo đáp ân đức tiền nhân cũng như cũng cố tinh thần đoàn kết trong cộng đồng làng xã, sau nữa là cầu xin các vị khai canh, khai khẩn, các anh linh của làng năm mới che chở cho họ lúc ra khơi gặp sóng yên biển lặng, đánh bắt được nhiều tôm, cá…

Khi Tết đến Xuân về trời đất giao hòa, nhà nhà sum vầy đoàn viên cũng là thời điểm gắn liền với lễ hội Xuân Thủ Kỳ Yên diễn ra tại các đình làng. Ngoài mục đích cúng Thành hoàng, các vị thần, các bậc tiền hiền có công khai canh, lập làng, còn mang ý nghĩa tâm linh cầu mưa thuận gió hòa, quốc thái dân an, mùa màng tươi tốt, bội thu. Làng Lý Hòa, xã Hải Trạch (Bố Trạch) tổ chức lễ hội Xuân Thủ vào mồng 1, mồng 2 Tết; làng Sa Động, xã Bảo Ninh (Đồng Hới) tổ chức vào đợt rằm tháng Giêng âm lịch, nhằm ngày 15 và 16 hằng năm.

Trước đây, lễ hội Xuân Thủ Kỳ Yên với đầy đủ các nghi thức, gồm: lễ nghinh xuân, lễ tế xôi hôm, lễ bốc thăm, lễ xướng sổ hương ẩm, lễ tế xôi mai, lễ đổ phù hương. Hiện nay, các nghi lễ đã được tinh giản, chỉ tiến hành những nghi thức cổ truyền mang tính bắt buộc nhưng tinh thần, hồn cốt của lễ hội vẫn không thay đổi. Bên cạnh phần lễ, phần hội với các trò chơi dân gian như: kéo co, chơi cờ người, cờ tướng, chạy tiếp sức… tạo nên không khí vui tươi, phấn khởi cho cả người chơi và người xem, góp phần nâng cao tinh thần cộng đồng, gắn kết tình làng, nghĩa xóm. 

Đối với những làng quê gốc gác làm nông nghiệp có những hội làng tiêu biểu như: Lễ hội làng Quảng Xá, xã Tân Ninh (Quảng Ninh), ngày 15/2 âm lịch; lễ hội cướp cù Đồng Phú, phường Đồng Phú (Đồng Hới), ngày 16/1 âm lịch; lễ hội làng Lũ Phong, phường Quảng Phong (Ba Đồn), làng tổ chức rước sắc phong, hội đua thuyền, chơi chọi gà…, ngày 16/1 âm lịch; lễ hội làng Lộc Điền, xã Quảng Thanh (Quảng Trạch), ngày 16/2 âm lịch; lễ hội làng Thổ Ngọa, phường Quảng Thuận (Ba Đồn), ngày 15-16/1 âm lịch hằng năm… 

Trò chơi dân gian mà người dân tổ chức trong lễ hội vào dịp đầu năm mới đa số đều mang ý nghĩa tâm linh thuần túy, như đua thuyền là nghi lễ tạ ơn Thủy thần trong năm qua đã giúp nông dân điều tiết nguồn nước và giữ nước cho đồng ruộng. Cướp cù là để tạ ơn Thần Mặt trời đã mang ánh sáng cho nông nghiệp. Quả cù được tung vào rọ là hình ảnh báo hiệu năm mới nhiều may mắn, làm ăn phát đạt. Đó là nét sinh hoạt văn hóa không thể thiếu trong đời sống tín ngưỡng của cư dân trồng lúa nước.   

Cư dân miền biển Quảng Bình còn có Lễ hội Cầu ngư đa số diễn ra vào tiết xuân. Mùa xuân cũng là thời điểm người miền biển chuẩn bị vào mùa cá Nam, vụ đánh bắt chính của ngư dân Quảng Bình. Lễ hội Cầu ngư phản ánh đời sống văn hóa tinh thần phong phú và tín ngưỡng mang màu sắc huyền bí trên sông nước nhằm cầu trời yên biển lặng, được mùa cá tôm, cho những chuyến đi biển bình yên, cho cuộc sống người dân no đủ, quốc thái dân an… Tiêu biểu có Lễ hội Cầu ngư làng Cảnh Dương vào ngày rằm tháng Giêng âm lịch; làng Phú Bình, xã Lương Ninh (Quảng Ninh), ngày 14-15/1 âm lịch…

Cùng với Lễ hội Cầu ngư Bảo Ninh (Đồng Hới), Nhân Trạch, Hải Trạch, Thanh Trạch, Đức Trạch (Bố Trạch), đều diễn ra vào dịp 14-15/4 âm lịch; xã Hải Ninh (Quảng Ninh), ngày 15/06 âm lịch… đã tạo nên một lễ hội văn hóa của ngư dân các làng chài ven biển đậm đà bản sắc. Năm 2018, Lễ hội Cầu ngư ở Quảng Bình đã được BVHTTDL công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể Quốc gia.

Trong lễ hội cầu ngư, ngoài phần lễ diễn ra trang nghiêm, tôn kính thì phần hội là những trò chơi dân gian thể hiện nét đẹp văn hóa tinh thần của người dân vùng biển. Đó là hội đua thuyền, múa bông, chèo cạn, kéo co dưới nước, hội thi đan lưới... Tất cả nhằm đề cao tinh thần thượng võ, sự đoàn kết tương trợ lẫn nhau, rèn luyện kỹ năng để phục vụ cho những ngày vươn khơi bám biển sắp đến.

Phổ biến nhất trong lễ hội mùa xuân là các loại hình thi tài năng, trí tuệ, những màn ca múa nghệ thuật, thể hiện bản sắc văn hóa cộng đồng. Vào những ngày đầu xuân năm mới sẽ khai mạc Lễ hội Bài chòi ở phường Nam Lý, Phú Hải, Đồng Sơn, Hải Thành, xã Đức Ninh (Đồng Hới); ở thôn Thượng, xã Võ Ninh (Quảng Ninh); lễ hội Thượng Nguyên làng Pháp Kệ, xã Quảng Phương (Quảng Trạch) tổ chức biểu diễn võ thuật dân tộc, ngày 15/01 âm lịch; hội vật làng Tượng Sơn, phường Quảng Long (Ba Đồn), ngày 14-15/01 âm lịch. Ngoài ra còn có Hò khoan Lệ Thủy, Hò biển Nhân Trạch, Hát ru Cảnh Dương, Ca trù Đông Dương, Hát Kiều Pháp Kệ… là những điệu hát ngân lên giữa mùa Xuân thắm tươi hy vọng, trên mọi miền quê Quảng Bình. 

Lễ hội mùa Xuân chính là hình thức sinh hoạt văn hóa cộng đồng, là phương tiện giao lưu tình cảm bền chặt, gắn bó cố kết cộng đồng. Những nông dân mộc mạc chân chất trong cuộc sống lao động hóa thành những diễn viên, những nghệ sĩ chân đất vừa sáng tác vừa biểu diễn trong các hội chơi.

Lễ hội mùa Xuân ở Quảng Bình là một “bảo tàng sống” được sáng tạo, trao truyền và giữ được sức hấp dẫn từ thế hệ này sang thế hệ khác. Nếp văn hóa dân gian này là cầu nối giữa quá khứ với hiện tại để thế hệ hôm nay hun đúc thêm tinh thần yêu nước, lòng tự hào về truyền thống tốt đẹp của quê hương, góp phần gìn giữ bản sắc văn hoá dân tộc.

Tác giả: Nguyễn Tiến Dũng

Nguồn: Tạp chí VHNT số 450, tháng 1-2021