Máy ảnh và nhiếp ảnh du nhập vào Việt Nam giữa sau thế kỷ XIX. Các nhà thám hiểm, các nhà nghiên cứu dân tộc học, nhà nhiếp ảnh nước ngoài như Henri Maitre, Jean- Marie Duchange, Daniel Léger, Joseph Carrier đã thu vào ống kính những bức ảnh tư liệu quý hiếm về con người, kiến trúc và phong cảnh Việt Nam. Trong kho tàng di sản tư liệu hình ảnh, có nhiều bức ảnh, bộ ảnh về kiến trúc nhà làng, nhà ở, nhà mồ, nhà kho...của đồng bào các dân tộc Tây Nguyên. Hiện nay, kiến trúc nhà cửa, không gian cư trú của buôn làng Tây Nguyên đang thay đổi nhanh chóng. Những bức ảnh tư liệu quý hiếm đó chứa đựng nhiều thông tin bổ ích để nhìn nhận, hiểu biết về văn hóa Tây Nguyên cội nguồn.

Một ngôi làng của người Bahnar với hàng rào xung quanh làng - Ảnh: Daniel Léger

Nhà rông Tây Nguyên với vẻ đẹp về tạo hình, gây nhiều cảm xúc, hứng thú cho nhiều người, nhất là những ai đầu tiên đặt chân đến vùng đất này, được chứng kiến sinh hoạt lễ hội trước sân nhà làng. Các nhà nhiếp ảnh, thám hiểm, cha đạo, công sứ người Pháp đã thu vào ống kính nét hoang dã, nguyên sơ của văn hóa Tây Nguyên như trang phục, trang sức, công cụ, đồ dùng sinh hoạt và sản xuất, săn bắt, nhà ở, nhà cộng đồng...Đặc biệt, nhà rông là chủ đề khá nổi trội trong các bức ảnh tư liệu. Các công trình tôn giáo đầu tiên ở tỉnh Tây Nguyên không phải là nhà thờ, giáo đường bề thế mà chỉ là ngôi nhà rông cổ xưa. Nhà rông được sử dụng làm “nhà nguyện”, tụ họp giáo dân, tiến hành các nghi lễ tôn giáo. Điều dễ nhận biết là trên mái nhà rông, trên cửa ra vào thường bố trí cây thánh giá. Một số nơi, bên cạnh nhà rông làm “lễ đường”, bà con giáo dân còn dựng thêm một nhà sàn rộng, khang trang có thể chứa được nhiều người để dân làng đến cầu nguyện, học giáo lý, sinh hoạt tôn giáo. Những nhà rông “Thiên chúa giáo” thường có trang trí, kiến trúc đẹp thể hiện sự trân quý văn hóa Tây Nguyên của các cha cố, các chức sắc tôn giáo địa phương. Sau này, khi giáo xứ phát triển, giáo đường, nhà thờ xây dựng rộng lớn các kiến trúc sư kế thừa đường nét kiến trúc của nhà rông, nhà sàn Tây Nguyên.

Những bức ảnh của Jean Marie Duchange về xứ Thượng, được chụp từ năm 1952 đến năm 1955 lưu giữ, tái hiện bức tranh văn hóa tộc người khá đậm nét. Trong 4 năm làm nhân viên y tế ở Tây Nguyên, Jean Marie Duchange lại đam mê nhiếp ảnh bởi tình yêu văn hóa của các dân tộc bản địa nơi đây. Các kiểu kiến trúc tạo nên bản sắc Tây Nguyên (nhà dài, nhà rông, kho thóc, chòi rẫy, nhà mồ...) cũng được tác giả ghi hình một cách tỷ mỷ. Trong ảnh của ông có những bức tư liệu quý về kiến trúc nhà ở như nhà trên cây, nhà rông cổ điển, nguyên bản của đồng bào. Tiêu biểu là ngôi nhà rông duyên dáng, cửa ra vào hình ô van dựng theo chiều đứng, mái đầu hồi lợp tranh, toàn bộ mái trước trang trí hoa văn hình học với các các cụm hình vuông liên hoàn và đối xứng với nhau, có cảm giác như mái nhà thêm rộng rãi. Trên đỉnh mái nhà là những mảng trang trí tinh tế gồm những hình thoi liên tiếp nối nhau mang biểu những của núi đồi chập chùng, mênh mang. Ngôi nhà rông khác trong bộ ảnh của Jean- Marie Duchange cũng có cửa ô van, cỡ nhỏ, người lớn phải khom lưng để vào trong nhà. Trên mái là bức tranh hội họa bằng hình học sôi động với mô típ quen thuộc như hình sóng nước, hình thoi, hình tam giác, hình vuông, những hình tam giác ghép lại để tạo hình chong chóng. Qua một số bức ảnh cho thấy nhà rông xưa mái lợp tranh, tấm đan bằng tre nứa, buộc, cắt tỉa, trau chuốt, rất công phu.

Sinh hoạt trước hiên nhà dài Êđê - Ảnh: John Dominis

Bộ ảnh nhân học về người Bahnar-Rơngao, một nhóm địa phương thuộc dân tộc Bahnar, cư trú ở phía bắc Tây Nguyên, có giá trị đặc sắc gần đây được nhiều người biết đến, lại được thực hiện bởi một Cha lễ tên là Daniel Léger (1915-1980). Những ghi chép bằng ảnh hết sức chân thực và sinh động trong quá trình làm việc tại giáo phận Kon Tum trong những năm thập niên 1960 của thế kỷ trước. Là một cha cố lo chuyện đạo nhưng lại rất quan tâm đến văn hóa của các tộc người ở vùng Kon Tum. Bằng máy ảnh, ông ghi lại cảnh sinh hoạt đời thường, sinh hoạt đạo tại nơi mình được bổ nhiệm. Qua ảnh ta được nhìn lại những ngôi làng cổ ngày xưa còn giữ đúng hồn cốt của “buôn làng cổ truyền xứ Thượng” với mái nhà rông cao vút, những ngôi nhà sàn mang đậm phong cách kiến trúc truyền thống, xung quanh làng có hàng rào kiên cố, không xa làng là rừng xanh núi thẳm, thể hiện rõ nét tập quán cư trú của đồng bào Bahnar. Đặc biệt, còn có cả kiểu nhà rông chóp nhọn giống kiến trúc truyền thống của người Lào.

Kiến trúc nhà ở của các dân tộc Tây Nguyên cũng được vào ống kính của nhiều nhà nhiếp ảnh. Trong kho tàng ảnh tư liệu lưu trữ ở Thư viện Đông Dương (Pháp) có một số ảnh về thủ lĩnh Tây Nguyên vào cuối thế kỷ XIX, đầu thế XX như Ama Jhao, Buôn Ya Wầm...Những nhân vật nổi tiếng này thường sở hữu ngôi nhà rất dài, như nhà của Ama Jhao dài 200m và có kiến trúc, trang trí nội ngoại thất rất đẹp. Phía trước nhà của ông có đến mấy cầu thang lên xuống bằng gỗ to, rộng, trang trí bầu vú, mảnh trăng non, nồi đồng... Nhà thám hiểm Henri Maitre và công sứ Marcel Ner đã ghi lại những hình ảnh đầu tiên về người Jrai ở Pleiku. Henri Maitre đã chụp một số ngôi nhà dài cổ truyền của người Jrai và nhà sàn của người Bhanar. Những ngôi nhà chụp trong ảnh cách nay gần 100 năm. Bộ sưu tập ảnh màu và đen trắng về Tây Nguyên của nhiếp ảnh gia người Mỹ John Dominis - phóng viên Tạp chí Life thực hiện Buôn Mê Thuột năm 1957. Bộ ảnh đã khắc họa rất sinh động, đặc sắc về hình ảnh kiến trúc nhà dài của người Ê đê ở Buôn Mê Thuột và các buôn làng vùng ven. 

Đầu hồi phía cửa chính của nhà dài Êđê, Buôn Tak, Đắk Lắk - Ảnh: Jean Marie Duchange

Đặc biệt, nhà nhân chủng học người Mỹ Joseph Carrier đã dày công thực hiện bộ ảnh tư liệu về kiến trúc Tây Nguyên trong thời gian làm việc cho tập đoàn RAND (Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Tây Nguyên) từ năm 1962-1973. Những bức ảnh của ông không thiên về nghệ thuật mà là phương tiện khảo tả dân tộc học, tái hiện bức tranh đa dạng, chân thực về buôn làng cổ truyền, nhà ở của đồng bào Jrai, Bhanar ở vùng bắc Tây Nguyên. Ống kính của nhà nhiếp ảnh khắc họa khá rõ nét những chi tiết kiến trúc, không gian và nội thất của những ngôi nhà dài của dân tộc Jrai. Chi tiết kiến trúc độc đáo với nhà mái hình thuyền, mang dấu ấn cội nguồn của cư dân Nam Đảo còn in đậm trong ngôi nhà của người Jrai, Êđê. Nhiều bức ảnh chụp hiên trước của nhà dài, cách bố trí bên trong, góc bếp của người Jrai. Bếp lửa trong nhà sàn không chỉ là nơi nấu nướng, sưởi ấm khi mùa đông tháng giá mà còn là nơi bố trí giàn bếp để bảo quản lương thực, hạt giống, bảo quản các loại thịt nhờ cách xông khói. Những chiếc gùi mới đan cũng được treo trên vách gần bếp lửa để ám khói bếp cho có màu ưng ý và bền chắc hơn trong quá trình sử dụng. Bên cạnh những ảnh thể hiện lối kiến trúc, tác giả còn đặc tả về cách thức xây dựng nhà cửa, nguyên vật liệu, điển hình như bức ảnh người đàn ông dân tộc Jrai dùng rìu đẽo cột nhà, người khác đan các tấm tranh để lợp mái. 

Hình ảnh con người và kiến trúc của buôn làng Jrai trong thập niên 1960 - Ảnh: Joseph Carrier

Buôn làng của người Jrai, Bhanar cùng được đưa vào ống kính với những góc hình đặc sắc đó là cách bố trí nhà cửa, các kiểu nhà giống hệt nhau về kiến trúc, trẻ em vui chơi trong buôn làng. Một số bức ảnh cho thấy nét khác lạ trong việc làm nhà của đồng bào Bhanar lúc bấy giờ là mái nhà lợp ngói mỏng âm dương kiểu nhà cổ của người Kinh, trình tường bằng đất sét màu nâu đỏ chứ không phải che chắn bằng phên tre. Bức ảnh tư liệu đắc giá khác của nhà nhiếp ảnh Joseph Carrier là bức chụp khu nhà kho chứa thóc của đồng bào Jrai. Nhà kho cùng một kiểu như nhau, nằm trên cột sàn cao, cùng nằm về một hướng, xung quanh có mấy lớp hàng rào san sát nhau. Tiền cảnh của bức ảnh có hai người phụ nữ mang gùi đang hướng về phía cổng chính của khu vực nhà kho.

Nhà nhiếp ảnh Joseph Carrier còn có rất nhiều bức ảnh đặc tả những chi tiết kiến trúc nhà dài dân tộc Êđê như kết cấu đà sàn, kết cấu dầm sàn, cột và xà nhà, kết cấu rui mè để lợp mái, kết cấu bộ khung, cầu thang trước, cầu thang sau nhà dài Êđê. Không gian, nội thất trong nhà dài Êđê cũng được khắc họa rất sinh động qua từng bức ảnh như gian Gah (gian khách) nhà dài Êđê, gian Ôk (gian sau/gian bếp). Tác giả cũng đưa vào ống kính cảnh dựng nhà sàn Mnông Rlăm tại xã Đắk Liêng, huyện Lắk, cách bố trí bên trong nhà Mnông gar, góc bếp Mnông Gar.

Nhà sàn của dân tộc Chin, Lạc Dương, tỉnh Lâm Đồng - Ảnh: Joseph Carrier

Hiện nay, kiến trúc nhà cửa, không gian cư trú của buôn làng Tây Nguyên đang thay đổi nhanh chóng. Do sự phát triển của xã hội hiện đại, kiến trúc nhà cửa của đồng bào Tây Nguyên ngày nay đã mất đi nét dáng vốn có của nó. Những bức ảnh tư liệu quý hiếm đó chứa đựng nhiều thông tin bổ ích để nhìn nhận, hiểu biết về văn hóa Tây Nguyên cội nguồn. Hình ảnh nhà rông, nhà ở xưa trong ảnh tư liệu thực sự là những viên ngọc quý hiếm. Nó đang được sưu tầm, đưa vào các cơ sở dữ liệu, được giới thiệu trên mạng xã hội, sách báo, triển lãm tại các bảo tàng trong và ngoài nước. Đây thực sự là “hiện vật” để tái hiện, phục hồi những tinh hoa của các dân tộc Tây Nguyên đã mất và mai một qua thời gian.

TRẦN TẤN VỊNH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 481, tháng 11-2021