Nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro (Bà Rịa - Vũng Tàu) đóng một vai trò quan trọng, không thể thiếu trong các lễ nghi, lễ hội, tín ngưỡng tâm linh, đám cưới, đám tang, diễn xướng dân gian... của gia đình, tộc họ và cộng đồng dân tộc Chơ Ro; nhất là trong sinh hoạt cộng đồng. Nó đã và đang còn tồn tại trong đời sống sinh hoạt của đồng bào Chơ Ro, thể hiện nét đẹp truyền thống của người Chơ Ro vẫn giữ được đến ngày nay. Đây là “viên ngọc quý” trong kho tàng di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc, nhưng hiện nay nhiều loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro đã mai một, thất truyền. Do đó, rất cần tổ chức thực hiện đồng bộ, khẩn trương các giải pháp nhằm bảo tồn và phát triển nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro ở Bà Rịa - Vũng Tàu.

Hơn 35 năm qua, công cuộc đổi mới đất nước đang diễn ra mạnh mẽ và nhanh chóng, tác động tích cực đến các địa phương trong toàn tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, đặc biệt là các địa phương nơi có đồng bào dân tộc Chơ Ro sinh sống như: huyện Châu Đức, Đất Đỏ, Long Điền, Xuyên Mộc, thị xã Phú Mỹ và thành phố Bà Rịa... đã làm biến đổi sâu sắc đời sống vật chất và tinh thần của tộc người Chơ Ro, trên nhiều lĩnh vực: kinh tế, văn hóa, xã hội, văn hóa vật thể (trang phục, nhà cửa, ăn uống...), văn hóa phi vật thể (lễ nghi, lễ hội, tín ngưỡng, văn nghệ dân gian...). Di sản văn hóa phi vật thể nói chung, trong đó có nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, có tính đặc trưng chủ yếu là tồn tại trong trí nhớ và được lưu truyền bằng con đường truyền miệng từ thế hệ này đến thế hệ khác... do đó đa phần đã bị “biến dạng” và “biến dần” theo thời gian. Đồng thời, những nghệ nhân Chơ Ro, những “thư viện sống” thuộc dạng “cổ lai hy” còn rất ít ỏi, cũng đã và sẽ “ra đi” theo thời gian và quy luật của tạo hóa.

Nhiều loại hình nghệ thuật diễn xướng dân gian đã được sưu tầm, khai thác sử dụng trong sinh hoạt cộng đồng, biểu diễn nghệ thuật, trong thời gian qua... nhưng công tác quản lý, bảo tồn chưa được quan tâm đúng mức. Tình trạng này, nếu cứ tiếp tục kéo dài, thì cái “mất” lớn trong tương lai là không thể tránh khỏi, nếu không kịp thời làm cho những gì còn lại trong kho tàng nghệ thuật dân gian Chơ Ro nói chung và nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro nói riêng được sống lại.

Giải pháp về quản lý nhà nước

Tỉnh ủy, UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu cần cụ thể hóa các chủ trương, chính sách về công tác bảo tồn và phát huy di sản văn hóa, nghệ thuật truyền thống dân tộc Chơ Ro trong các Nghị quyết, chương trình hành động của Đảng bộ và trong các kế hoạch, chương trình phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội của tỉnh giai đoạn 2021-2026 và giai đoạn 2026-2030.

Đầu tư xây dựng Nhà văn hóa dân tộc tại các địa phương, nơi có đồng bào dân tộc Chơ Ro sinh sống tập trung, làm địa điểm sinh hoạt văn hóa tập trung của cộng đồng. Hỗ trợ kinh phí cho việc các tổ chức sinh hoạt văn hóa, nghệ thuật hiện có như: câu lạc bộ, đội nhóm văn nghệ vùng đồng bào dân tộc thiểu số trong tỉnh nói chung và đồng bào dân tộc Chơ Ro nói riêng.

Đề xuất thành lập Quỹ Sáng tạo Văn học - Nghệ thuật dân gian tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu; vận động, tuyên truyền các doanh nghiệp, các mạnh thường quân, nhà hảo tâm trong và ngoài tỉnh tài trợ cho Quỹ…

Thực hiện các chính sách tôn vinh, đãi ngộ, khen thưởng, đề xuất Nhà nước phong tặng các danh hiệu “Nghệ nhân nhân dân”, “Nghệ nhân ưu tú”, cho những người đã có cống hiến trong việc bảo tồn, truyền dạy và phát huy giá trị nghệ thuật dân gian Chơ Ro.

Giải pháp quản lý nhà nước về bảo tồn, phát triển nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro phải từ thực tiễn đời sống sinh hoạt văn hóa của đồng bào Chơ Ro. Trên cơ sở lý luận và thực tiễn, tổ chức phục dựng nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro và đề xuất các chính sách quản lý phù hợp.

Xác định vai trò chủ thể là cộng đồng dân tộc Chơ Ro trong hưởng thụ, sáng tạo, bảo tồn và phát triển di sản văn hóa của dân tộc mình, không ai khác ngoài chính họ - người giữ ngọn lửa thiêng dân tộc mình và nhất quán quan điểm “Dân trân trọng”, “Dân bảo tồn”, “Dân phát triển”… trong các chính sách quản lý nhà nước về văn hóa, nghệ thuật, đối với các dân tộc thiểu số.

Vận dụng quan điểm bảo tồn và phát triển di sản, theo Tuyên ngôn của UNESCO “Di sản nằm trong tay thế hệ trẻ”, trong thực hiện các giải pháp quản lý nhà nước về bảo tồn và phát triển nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro.

Định hướng về giải pháp quản lý nhà nước trong bảo tồn và phát triển nâng cao nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, phải dựa trên nền tảng truyền thống, không làm mất đi bản sắc văn hóa tộc người; đồng thời phải sáng tạo không ngừng cho phù hợp với bối cảnh đương đại.

Giải pháp quản lý nhà nước cần xác định: bảo tồn và phát triển là 2 nhiệm vụ song hành trong thực hiện công tác bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của đồng bào Chơ Ro.

Giải pháp tuyên truyền, giáo dục, nâng cao nhận thức bảo tồn và phát triển nghệ thuật dân gian đối với đồng bào dân tộc Chơ Ro

Đây là công việc lâu dài, không thể một sớm, một chiều, mà cần được duy trì thường xuyên; thống nhất trong nhận thức, để cùng hành động của cả hệ thống chính trị, với quan điểm của UNESCO “Di sản nằm trong tay thế hệ trẻ”. Chính quyền, Mặt trận, tổ chức đoàn thể và cơ quan chức năng các cấp, các ngành trong tỉnh, cần quan tâm tăng cường công tác tuyên truyền, phổ biến, giáo dục, vận động sâu rộng đến các chức sắc, già làng, trưởng bản, nghệ nhân, trí thức và các tầng lớp nhân dân vùng đồng bào dân tộc Chơ Ro trong tỉnh, để có cái nhìn đầy đủ, đúng đắn về giá trị của nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro - bản sắc văn hóa độc đáo của chính dân tộc họ trong đời sống tôn giáo, tín ngưỡng, tâm linh của cộng đồng, do các thế hệ ông, cha đi trước sáng tạo nên, để nâng cao nhận thức, niềm tự hào dân tộc, đặc biệt là thế hệ trẻ; từ đó có ý thức và tinh thần trách nhiệm trong việc gìn giữ, bảo tồn và phát huy giá trị nghệ thuật diễn xướng dân gian trong đời sống sinh hoạt cộng đồng.

Nâng cao nhận thức trong việc bảo tồn và phát triển dân ca, dân vũ, dân nhạc (nhạc cụ và khí nhạc) của các dân tộc thiểu số là trách nhiệm chung của toàn xã hội và vấn đề bảo tồn, phát triển nghệ thuật dân gian dân tộc Chơ Ro, trước hết phải bảo tồn ngay từ cái gốc của chủ thể văn hóa đó - cộng đồng dân tộc Chơ Ro.

Luôn coi trọng và đề cao vai trò của cộng đồng dân tộc Chơ Ro nói chung và các già làng, nghệ nhân nói riêng, để làm hạt nhân trong việc bảo tồn, phát huy nghệ thuật diễn xướng dân gian, góp phần xây dựng và phát triển kinh tế, văn hóa, xã hội tại các vùng dân tộc thiểu số.

Lập các kế hoạch triển khai công tác giáo dục, tuyên truyền, vận động, nâng cao nhận thức bảo tồn, phát triển các giá trị văn hóa truyền thống tốt đẹp của cộng đồng dân tộc Chơ Ro, trên các phương tiện thông tin đại chúng, mạng xã hội (Zalo, Facebook, YouTube...); các hình thức tuyên truyền, cổ động trực quan (khẩu hiệu, pano...); các buổi nói chuyện chuyên đề; các chương trình biểu diễn nghệ thuật phục vụ công chúng.

Giải pháp về đào tạo, truyền dạy nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro

Đào tạo và truyền dạy được xem là giải pháp căn bản trong công tác bảo tồn và phát huy nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro hiện nay. Bên cạnh chính sách tôn vinh, đãi ngộ, động viên đối với các Nghệ nhân dân gian, Nghệ nhân ưu tú trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể; Nhà nước và các địa phương cần có chính sách hỗ trợ để các địa phương duy trì việc mở các lớp truyền dạy nghệ thuật diễn xướng dân gian cho thanh - thiếu niên, học sinh… vùng đồng bào dân tộc Chơ Ro.

Tổ chức định kỳ các lớp đào tạo và truyền dạy những kỹ năng cơ bản về hát, múa, sử dụng nhạc cụ dân gian Chơ Ro, tại Nhà văn hóa dân tộc các địa phương, tại Trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh, để tổ chức truyền dạy cho con em, học sinh người dân tộc Chơ Ro.

Trường Phổ thông Dân tộc Nội trú tỉnh cần nghiên cứu và đề xuất UBND tỉnh, Sở Giáo dục và Đào tạo đưa vào chương trình học bắt buộc đối với những nội dung về văn nghệ dân gian để truyền dạy cho các em học sinh dân tộc Chơ Ro những kiến thức cơ bản về dân ca, dân vũ và dân nhạc Chơ Ro… Đề xuất chọn lựa một số học sinh người dân tộc Chơ Ro có năng khiếu nghệ thuật, gửi các trường chuyên ngành nghệ thuật để đào tạo, làm nòng cốt để bảo tồn và truyền dạy nghệ thuật dân gian Chơ Ro.

Biên soạn các giáo trình, giáo án về nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, làm cơ sở để truyền dạy; có thể tham khảo, vận dụng giáo trình giảng dạy về dân ca, dân vũ, dân nhạc dân tộc Chơ Ro… của Trường Trung học Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh Đồng Nai, phát hành năm 2004.

Phối hợp tổ chức các chương trình giao lưu biểu diễn nghệ thuật dân gian Chơ Ro giữa các địa phương trong tỉnh (thị xã Phú Mỹ, thành phố Bà Rịa, các huyện Châu Đức, Đất Đỏ, Xuyên Mộc) và các đơn vị ngoài tỉnh (Đồng Nai, Bình Thuận…). Tổ chức định kỳ các hội thi, hội diễn, liên hoan hát múa dân tộc toàn tỉnh; Ngày hội văn hóa các dân tộc… Đó cũng là phương cách, tạo điều kiện để quảng bá nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, đào tạo và truyền dạy một cách thiết thực, hữu hiệu.

Giải pháp về tổ chức biểu diễn phục vụ cộng đồng

Các cơ quan văn hóa địa phương, hằng năm xây dựng kế hoạch, chương trình biểu diễn nghệ thuật phục vụ công chúng địa phương; tổ chức giao lưu văn nghệ giữa các dân tộc trong và ngoài tỉnh; duy trì thường xuyên Ngày hội văn hóa các dân tộc, hội thi, hội diễn hát - múa dân tộc, nhằm bảo tồn và phát huy bản sắc văn hóa các dân tộc.

Cơ quan văn hóa địa phương có chính sách khuyến khích mỗi (thôn, ấp, xã) có người Chơ Ro sinh sống tập trung thành lập một đội văn nghệ dân gian do các nghệ nhân có uy tín, chuyên môn phụ trách, phối hợp với Đoàn Thanh niên xã, gồm có các nghệ nhân dân gian (hát, múa, diễn tấu nhạc cụ), để đảm bảo có sự trao truyền, kế thừa về lâu về dài, trong đội văn nghệ dân gian phải có nhiều lứa tuổi, nhiều thế hệ khác nhau, có nam, có nữ. Đội văn nghệ duy trì việc tập dượt thường xuyên vào ban đêm, do các nghệ nhân lớn tuổi, có uy tín đảm trách, có trách nhiệm truyền dạy các làn điệu dân ca, dân vũ và dân nhạc cho thế hệ trẻ, con em, học sinh người dân tộc Chơ Ro nắm bắt và diễn xướng thành thục. Phòng VHTT cấp huyện, UBND xã và Đoàn Thanh niên các xã có đồng bào Chơ Ro sinh sống, cần thường xuyên phối hợp tổ chức các hội thi, hội diễn, các buổi giao lưu văn nghệ, để thúc đẩy phong trào văn nghệ quần chúng trong cộng đồng các dân tộc tại địa phương.

Đội văn nghệ dân gian tại các thôn, ấp dân tộc Chơ Ro, ngoài việc thường xuyên biểu diễn phục vụ sinh hoạt cộng đồng còn kết hợp biểu diễn phục vụ du khách (các tour, tuyến du lịch của các công ty lữ hành) khi có yêu cầu. Nếu duy trì và tổ chức các đội văn nghệ dân gian biểu diễn thường xuyên như vậy, thì chắc chắn các tiết mục dân ca, dân vũ, dân nhạc này sẽ trở thành sản phẩm du lịch độc đáo, có sức hấp dẫn thu hút du khách.

Chuyển giao rộng rãi các sản phẩm đã được nghiệm thu trong quá trình nghiên cứu của tác giả, nhất là các nguồn phim tư liệu VCD về những chương trình nghệ thuật diễn xướng dân gian và lễ hội dân gian Chơ Ro được phục dựng cho Nhà hát tỉnh, Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh và các đội nghệ thuật quần chúng, các câu lạc bộ nghệ thuật huyện, thị xã, thành phố... phục dựng, phát triển, nâng cao thành các tiết mục, chương trình nghệ thuật phù hợp với không gian biểu diễn phục vụ công chúng, phục vụ du khách đến tham quan và nghỉ dưỡng tại địa phương.

Cơ quan chức năng tạo điều kiện thuận lợi để các nghệ nhân dân tộc trong tỉnh thường xuyên có cơ hội giao lưu, trình diễn. Thông qua các hoạt động giao lưu trình diễn, các nghệ nhân có cơ hội học hỏi, rèn luyện kỹ năng, nâng cao chất lượng trình diễn, tự phấn đấu và qua đó tuyển chọn đội ngũ nghệ nhân tham gia các hội thi, hội diễn, liên hoan cấp huyện, cấp tỉnh, cấp khu vực và toàn quốc, nhằm quảng bá nghệ thuật dân gian Chơ Ro.

Giải pháp khai thác, sử dụng nội dung nghiên cứu phục dựng và phát triển nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu

Cần đẩy mạnh công tác quảng bá, giới thiệu các sản phẩm nghiên cứu, nhất là các chương trình nghệ thuật diễn xướng dân gian, lễ hội dân gian Chơ Ro… trên các phương tiện thông tin đại chúng của Trung ương, địa phương và các trang mạng xã hội: Zalo, Facebook, YouTube… Nghiên cứu, biên soạn các tập tài liệu giảng dạy (giáo trình) phù hợp để đào tạo, truyền dạy nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro tại Trường Phổ thông Dân tộc nội trú tỉnh và các Nhà văn hóa dân tộc địa phương. Nghiên cứu, chọn lọc, đề xuất Đài Phát thanh và Truyền hình tỉnh phát sóng định kỳ các chương trình nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro. Mở chuyên mục văn hóa, nghệ thuật cộng đồng dân tộc Chơ Ro trên Báo Bà Rịa - Vũng Tàu và Đài Phát thanh Truyền hình tỉnh.

Kết hợp, thiết lập một góc trưng bày các sản phẩm đã nghiên cứu tại tổ hợp không gian trưng bày Chơ Ro của Bảo tàng tỉnh, kết hợp với biểu diễn nghệ thuật định kỳ hằng tuần (hát dân ca, múa dân gian và biểu diễn nhạc cụ Chơ Ro) để giới thiệu, quảng bá đến du khách trong và ngoài tỉnh. Tổ chức định kỳ các liên hoan, hội thi, hội diễn hát, múa dân tộc cấp tỉnh hằng năm; các chương trình giao lưu nghệ thuật dân tộc, lễ hội dân gian giữa các vùng dân tộc trong và ngoài tỉnh.

Kết luận

Trong hơn 30 năm qua, việc nghiên cứu, bảo tồn và phát triển nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro đã và đang được các ngành, cơ quan chức năng của tỉnh và nhiều địa phương khác trong khu vực đặc biệt quan tâm. Hơn thế, việc tạo dựng ý thức, niềm tin và lòng tự hào trong cộng đồng dân tộc Chơ Ro về gìn giữ và phát huy bản sắc văn hóa truyền thống của dân tộc mình là hết sức quan trọng, cần được các thế hệ người Chơ Ro hôm nay tiếp nối. Những giải pháp thực hiện dựa trên cơ sở các chủ trương, chính sách của Đảng và Nhà nước; các Nghị quyết, Kế hoạch, Chương trình hành động của Tỉnh ủy, UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu về xây dựng và phát triển văn hóa Việt Nam, về nghiên cứu, bảo tồn, phát triển di sản văn hóa các dân tộc thiểu số Việt Nam nói chung; trong đó có di sản văn hóa phi vật thể của dân tộc Chơ Ro nói riêng.

Việc thực hiện các giải pháp, còn thể hiện sự trọng thị của thế hệ hôm nay với truyền thống đạo lý “Uống nước nhớ nguồn”; thể hiện trách nhiệm của cộng đồng xã hội, đối với việc bảo tồn và phát huy di sản văn hóa dân tộc, vì chúng là những giá trị sống còn của bản sắc văn hóa Việt Nam (1).

_____________________

1. Bài viết là kết quả nghiên cứu của Đề tài Khoa học “Nghiên cứu, phục dựng và phát triển nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu”, UBND tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, 2021.

Tài liệu tham khảo

1. Huỳnh Tới (chủ biên), Yên Tri, Đình Dũng, Người Châu Ro ở Đồng Nai, Nxb Đồng Nai, Đồng Nai, 1997.

2. Sở Khoa học và Công nghệ, Sở Văn hóa và Thể thao, Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, lần thứ I, năm 2022 “Tiếng nói từ cộng đồng dân tộc Chơ Ro và các nhà nghiên cứu”, Bà Rịa - Vũng Tàu, 2022.

3. Sở Khoa học và Công nghệ, Sở Văn hóa và Thể thao, Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, Kỷ yếu Hội thảo khoa học, lần thứ II, năm 2022 “Phát huy giá trị nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, phục vụ phát triển du lịch, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu”, Bà Rịa - Vũng Tàu, 2022.

4. Sở Khoa học và Công nghệ, Sở Văn hóa và Thể thao, Trung tâm Văn hóa - Nghệ thuật tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, Thuyết minh Đề tài “Nghiên cứu, phục dựng và phát triển nghệ thuật diễn xướng dân gian Chơ Ro, tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu”, Bà Rịa - Vũng Tàu, 2021.

5. Trần Tấn Vĩnh, Người Châu Ro ở Bà Rịa - Vũng Tàu, Sở Khoa học Công nghệ và Môi trường tỉnh Bà Rịa - Vũng Tàu, 1999.

PHẠM DIÊM

Nguồn: Tạp chí VHNT số 518, tháng 12-2022