Xây dựng môi trường văn hóa là một trong sáu nhiệm vụ trọng tâm được Đảng ta quan tâm và nhấn mạnh trong Nghị quyết Hội nghị lần thứ 9 Ban chấp hành Trung ương khóa XI. Đây cũng là nội dung quan trọng được xác định trong Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2020, tiếp tục được đặt ra trong Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030. Phát biểu tại Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã chỉ rõ: “Môi trường văn hóa vẫn bị ô nhiễm bởi các tệ nạn xã hội, tham nhũng, tiêu cực”. Hiện nay, những biểu hiện không mong muốn về sự xuống cấp đạo đức, sự băng hoại về lối sống, sự tha hóa về nhân cách đang có chiều hướng gia tăng trong xã hội. Nhiều vấn đề đáng báo động đang nảy sinh trong văn hóa gia đình, văn hóa học đường, văn hóa nơi công cộng, văn hóa ứng xử trên môi trường mạng... Tất cả những điều đó đòi hỏi chúng ta phải nghiêm túc xem xét, đánh giá lại thực tiễn xây dựng môi trường văn hóa hiện nay để từ đó có những điều chỉnh, bổ sung kịp thời về mặt lý luận, cũng như tìm ra các giải pháp, đối sách phù hợp nhằm nâng cao hiệu quả công cuộc xây dựng môi trường văn hóa ở Việt Nam, đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

1. Quan điểm chỉ đạo của Đảng, Nhà nước về xây dựng môi trường văn hóa

 Trong nhiều năm qua, đặc biệt từ Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII, Nghị quyết 33-NQ/TW khóa XI, Đảng và Nhà nước ta đã có nhiều quan điểm chỉ đạo xây dựng môi trường văn hóa (MTVH). Trong Hội nghị văn hóa toàn quốc năm 2021, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng đã phát biểu: “Đây là những nghị quyết có ý nghĩa chiến lược về phát triển văn hóa Việt Nam trong thời kỳ đẩy mạnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Đảng ta đã chọn 8 lĩnh vực để tập trung chỉ đạo, trong đó quan trọng nhất là vấn đề xây dựng con người với trọng tâm là xây dựng tư tưởng, đạo đức, lối sống và xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh”.

Xây dựng môi trường văn hóa bắt đầu bằng việc xây dựng đời sống văn hóa

Một trong những chỉ đạo đầu tiên của Đảng về xây dựng môi trường văn hóa bắt đầu từ năm 1991, khi thuật ngữ “môi trường” được sử dụng với nội dung văn hóa của nó trong một văn kiện quan trọng của Đảng là Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội: “Đơn vị sản xuất, công tác học tập, chiến đấu phải là môi trường xây dựng phong cách lao động có kỷ luật, có kỹ thuật, có năng suất và hiệu quả cao, nơi thể hiện tình bạn, tình đồng chí, đồng đội, hình thành nhân cách con người mới và nền văn hóa mới”.

Lễ hội Phù Đổng - Ảnh: Phạm Công Thắng

Cương lĩnh là văn bản pháp lý cao nhất của Đảng, đề ra đường lối phát triển đất nước cho cả một giai đoạn dài, được ví như ngọn cờ dẫn lối, tập hợp lực lượng, hiệu triệu các tầng lớp xã hội tin theo mục đích, lý tưởng chính trị của Đảng, chỉ ra những việc, cách thức, phương pháp cần làm để đạt được mục đích, lý tưởng đó. Do vậy, việc xác nhận vai trò, vị trí của môi trường (được hiểu là môi trường văn hóa) có ý nghĩa rất quan trọng trong nâng cao nhận thức và tổ chức hoạt động thực tiễn xây dựng nền văn hóa ở nước ta.

Kể từ đó, qua thực tiễn hoạt động của các phong trào xây dựng gia đình văn hóa, làng, bản, ấp, tổ dân phố văn hóa, xây dựng cuộc sống mới ở khu dân cư, Đảng ta đã hình thành tư tưởng chỉ đạo về xây dựng môi trường văn hóa. Năm 1996, tại Đại hội VIII, lần đầu tiên cụm từ xây dựng MTVH xuất hiện trong Báo cáo chính trị: “Mọi hoạt động văn hóa, văn nghệ phải nhằm xây dựng và phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, xây dựng con người Việt Nam về tư tưởng, đạo đức, tâm hồn, tình cảm, lối sống, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh cho sự phát triển xã hội”.

Năm 1998, sau 12 năm thực hiện công cuộc đổi mới, kinh tế nước ta phát triển nhanh, đạt được nhiều thành tựu to lớn nhưng hoạt động văn hóa có kết quả chưa tương xứng. Nhiều vấn đề về tư tưởng, đạo đức, lối sống gây nên những bức xúc trong xã hội. Từ tình hình trên, Đảng ta đã tổng kết thực tiễn hoạt động văn hóa, với tinh thần nhìn thẳng vào sự thật, nghiêm túc kiểm điểm, thực sự cầu thị, tiếp thu tinh hoa, kinh nghiệm quản lý, phát triển văn hóa của các nước trên thế giới, từ đó ban hành Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII về xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc (Nghị quyết Trung ương 5). Nghị quyết đề ra 5 quan điểm, 10 nhiệm vụ, 4 giải pháp lớn, trong đó có nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa hướng tới mục tiêu: “Tạo ra ở các đơn vị cơ sở (gia đình, làng, bản, xã, phường, khu tập thể, cơ quan, xí nghiệp, nông trường, lâm trường, trường học, đơn vị bộ đội...), các vùng dân cư (đô thị, nông thôn, miền núi...) đời sống văn hóa lành mạnh, đáp ứng những nhu cầu văn hóa đa dạng và không ngừng tăng lên của các tầng lớp nhân dân”. Nội dung xây dựng môi trường văn hóa phản ánh trong nhiệm vụ gồm các thành tố chính dưới đây: Xây dựng đời sống văn hóa ở các đơn vị cơ sở; Giữ gìn truyền thống tốt đẹp của dân tộc; Xây dựng gia đình, cộng đồng dân cư văn hóa; Xây dựng nếp sống văn minh; Xây dựng và nâng cao chất lượng hoạt động của các thiết chế văn hóa; Đẩy mạnh hoạt động của các tổ chức văn hóa, phong trào văn hóa, văn nghệ.

Trong chỉ đạo xây dựng môi trường văn hóa, Đảng ta quan niệm môi trường văn hóa bao gồm tổng thể các cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp, lực lượng vũ trang, tổ chức dân cư và các quan hệ giữa con người với con người hiện hữu trong xã hội cần chủ động triển khai các phong trào văn hóa tham gia vào quá trình sản xuất, sáng tạo, bảo quản, lưu giữ, truyền bá, phân phối, tiếp nhận, hưởng thụ các sản phẩm, sinh hoạt văn hóa, nhằm đáp ứng nhu cầu đời sống văn hóa vật chất, tinh thần ngày càng cao của con người.

Triển khai Nghị quyết Trung ương 5, Nhà nước ta đã nhanh chóng đề ra các chủ trương thực hiện cụ thể. Năm 1999, Chính phủ thành lập Ban chỉ đạo cuộc vận động phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng ĐSVH (TDĐKXDĐSVH) (Ban chỉ đạo). Năm 2000, Ban chỉ đạo ban hành Kế hoạch triển khai phong trào TDĐKXDĐSVH, nêu rõ nội dung xây dựng đời sống văn hóa cơ sở gồm: Phát triển kinh tế, giúp nhau làm giàu chính đáng, xóa đói giảm nghèo; Xây dựng tư tưởng chính trị lành mạnh; Xây dựng nếp sống văn minh, kỷ cương xã hội, sống và làm việc theo pháp luật; Xây dựng môi trường văn hóa sạch - đẹp - an toàn; Xây dựng các thiết chế văn hóa, thể thao và nâng cao chất lượng các hoạt động văn hóa, thể thao cơ sở.

Ở thời điểm năm 2000, những vấn đề đặt ra trong nội dung xây dựng đời sống văn hóa của Ban chỉ đạo cuộc vận động có thể nói là rất mới. Xây dựng đời sống văn hóa đặt trong mối quan hệ đa chiều với kinh tế, chính trị, nếp sống, ý thức thượng tôn pháp luật, với bảo vệ môi trường tự nhiên, làm lành mạnh hóa môi trường xã hội, quan tâm đến xây dựng cơ sở vật chất cho văn hóa và chất lượng hoạt động văn hóa. Cho đến nay, nội dung xây dựng đời sống văn hóa của Ban chỉ đạo vẫn còn nguyên giá trị trong hoạt động thực tiễn.

Năm 2014, Đảng ta kiểm điểm 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương 5, ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW, đã xác định 5 quan điểm, trong đó có: “Xây dựng đồng bộ môi trường văn hóa, trong đó chú trọng vai trò của gia đình, cộng đồng”. Nghị quyết số 33-NQ/TW đề ra nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, nhấn mạnh chủ đề trọng tâm, xuyên suốt là hoàn thiện nhân cách con người. Đảng ta yêu cầu: “Mỗi địa phương, cộng đồng, cơ quan, đơn vị, tổ chức phải là một môi trường văn hóa lành mạnh, góp phần giáo dục, rèn luyện con người về nhân cách, lối sống”. Nội dung xây dựng môi trường văn hóa không chỉ bó hẹp trong đời sống văn hóa vật chất, tinh thần như nêu trong Nghị quyết Trung ương 5, mà mở rộng nội dung: “Gắn kết xây dựng môi trường văn hóa với bảo vệ môi trường sinh thái”. Đây là một nội dung mới trong xây dựng môi trường văn hóa được nêu trong Nghị quyết.

Nghị quyết số 33-NQ/TW đã xác định cụ thể, rõ ràng hơn trách nhiệm, nhiệm vụ của các chủ thể văn hóa trong mối quan hệ gia đình - nhà trường - xã hội, địa bàn dân cư với các cuộc vận động, phong trào văn hóa, với phát triển kinh tế, xã hội, đảm bảo an ninh, quốc phòng, tổ chức các hoạt động văn hóa cộng đồng. Đặc biệt, Đảng ta ghi nhận và khuyến khích các hoạt động văn hóa tâm linh, các hoạt động xã hội tích cực, tiến bộ: “Phát huy các giá trị, nhân tố tích cực trong văn hóa tôn giáo, tín ngưỡng; khuyến khích các hoạt động tôn giáo gắn bó với dân tộc, hướng thiện, nhân đạo, nhân văn, tiến bộ, “tốt đời, đẹp đạo”. Khuyến khích các hoạt động “đền ơn đáp nghĩa”, “uống nước nhớ nguồn”, “từ thiện, nhân đạo””.

Đến Đại hội lần thứ XIII của Đảng, nhiệm vụ xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh cũng được bổ sung một số điểm mới, như: “Xây dựng và thực hiện các chuẩn mực văn hóa trong lãnh đạo, quản lý. Chú trọng xây dựng môi trường văn hóa công sở lành mạnh, dân chủ, đoàn kết, nhân văn; đẩy lùi bệnh quan liêu, bè phái, mất đoàn kết, chủ nghĩa cơ hội và thực dụng. Xây dựng văn hóa doanh nghiệp, doanh nhân và kinh doanh”.

Như vậy, từ thời điểm Đổi mới đến nay, bám sát thực tiễn xây dựng đời sống văn hóa, Đảng, Nhà nước xem việc xây dựng môi trường văn hóa phải được gắn kết với xây dựng đời sống văn hóa lành mạnh ngay tại cơ sở.

Xây dựng môi trường văn hóa gắn với cuộc vận động TDĐKXDĐSVH

Nghị quyết Trung ương 5 về văn hóa đề ra 4 giải pháp, trong đó có giải pháp: “Phát động phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa, huy động mọi lực lượng nhân dân và cả hệ thống chính trị từ trên xuống, từ trong Đảng, cơ quan Nhà nước, các đoàn thể ra ngoài xã hội tích cực tham gia phong trào”. Năm 2009, Thủ tướng Chính phủ ban hành Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2020 đánh giá: “Phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa là cuộc vận động quần chúng tham gia xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh đang được mở rộng và đi vào chiều sâu, mang lại hiệu quả thiết thực”.

Năm 1999, Ban chỉ đạo ra đời nhằm thống nhất điều phối, phân công trách nhiệm tổ chức xây dựng đời sống văn hóa. Từ đó, hoạt động xây dựng đời sống văn hóa đã tránh được chồng chéo chức năng, lãng phí nguồn lực, thống nhất chỉ đạo từ trên xuống dưới.

Ban chỉ đạo ban hành Kế hoạch triển khai phong trào TDĐKXDĐSVH, xác định 7 phong trào văn hóa chính cần được tổ chức thực hiện: Xây dựng người tốt việc tốt, các điển hình tiên tiến; Xây dựng gia đình văn hóa; Toàn dân đoàn kết xây dựng cuộc sống mới ở khu dân cư; Xây dựng làng, bản, ấp, khu phố văn hóa; Xây dựng công sở, doanh nghiệp, đơn vị lực lượng vũ trang... có nếp sống văn hóa; Toàn dân rèn luyện thân thể theo gương Bác Hồ vĩ đại; Đẩy mạnh phong trào học tập, lao động sáng tạo.

Kế hoạch tập trung vào 7 phong trào chính, nhưng tôn trọng sự chủ động của các cấp, ngành, đoàn thể trong gây dựng các phong trào nhánh phù hợp với mỗi đối tượng, đặc điểm vùng miền và chức năng, nhiệm vụ của mỗi cơ quan, đơn vị. Kế hoạch nhấn mạnh: “Tùy vào đặc thù của mỗi loại hình phong trào, các bộ, ban, ngành, đoàn thể, tổ chức xã hội, các địa phương căn cứ nội dung cơ bản của phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa có định hướng cụ thể hóa tiêu chuẩn xây dựng đời sống văn hóa ở từng lĩnh vực, từng cơ sở cho phù hợp. Tôn trọng và biểu dương sự sáng tạo tìm tòi các hình thức hoạt động của quần chúng ở cơ sở nhằm đưa nhanh phong trào vào cuộc sống”.

Nhiều phong trào nhánh xuất hiện đã có sức lan tỏa trong xây dựng môi trường văn hóa như phong trào “5 không, 3 sạch” của Hội Phụ nữ, phong trào “Dòng họ văn hóa” ở tỉnh Quảng Nam, phong trào “Ngày vì người nghèo” của Mặt trận Tổ quốc, phong trào “Công sở văn minh - sạch đẹp - an toàn” của Tổng Liên đoàn lao động Việt Nam...

Nghệ nhân Nguyễn Mạnh Hoạch (hề trống) trong điệu múa Trống đu của đội văn nghệ quần chúng xóm Tâm Bưởi, xã Đồng Thịnh, huyện Yên Lập, tỉnh Phú Thọ - Ảnh: Nguyễn Thanh Hà

Năm 2004, Kết luận Trung ương 10 Khóa IX về tiếp tục thực hiện Nghị quyết Trung ương 5 khóa VIII ghi nhận: “Sự tham gia tích cực, tự giác của nhân dân vào các hoạt động văn hóa, đặc biệt là cuộc vận động Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa đã tạo được chuyển biến bước đầu và tiền đề rất quan trọng trong văn hóa nước nhà tiếp tục phát triển đúng hướng và vững chắc”.

Ban chỉ đạo cuộc vận động thông qua các cấp chính quyền chỉ đạo kịp thời hoạt động của các phong trào văn hóa hướng tới mục tiêu làm cho môi trường văn hóa lành mạnh; tham mưu với Thủ tướng Chính phủ đổi tên Ban chỉ đạo cuộc vận động phong trào TDĐKXDĐSVH thành Ban chỉ đạo Trung ương phong trào TDĐKXDĐSVH (2009); phê duyệt Chương trình thực hiện phong trào TDĐKXDĐSVH (2011); chỉ đạo triển khai những phong trào văn hóa mới đáp ứng yêu cầu phát triển như phong trào xây dựng xã đạt chuẩn văn hóa nông thôn mới; phong trào xây dựng thị trấn, phường đạt chuẩn văn minh đô thị (2011); phê duyệt Đề án xây dựng đời sống văn hóa công nhân (2011); sáp nhập Ban chỉ đạo Trung ương phong trào TDĐKXDĐSVH và Ban vận động Trung ương cuộc vận động TDĐKXDĐSVH ở khu dân cư thành Ban chỉ đạo Trung ương phong trào TDĐKXDĐSVH (2012); ban hành Quy chế tổ chức và hoạt động của Ban chỉ đạo Trung ương phong trào TDĐKXDĐSVH (2013)...

Từ nhiệm kỳ Đại hội IX (2001) đến Đại hội XII (2016), Đảng ta tiếp tục có quan điểm chỉ đạo đẩy mạnh phong trào TDĐKXDĐSVH. Đại hội IX: “Mở rộng và nâng cao hiệu quả cuộc vận động Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Đại hội X: “Phát huy tinh thần tự nguyện, tính tự quản và năng lực làm chủ của nhân dân trong đời sống văn hóa, đa dạng hóa các hình thức hoạt động của phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa”. Đại hội XI: “Tiếp tục củng cố và xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, đưa phong trào TDĐKXDĐSVH đi vào chiều sâu, thiết thực, hiệu quả”. Đại hội XII: “Nâng cao chất lượng, hiệu quả các cuộc vận động văn hóa, phong trào Toàn dân đoàn kết xây dựng đời sống văn hóa. Từng bước thu hẹp khoảng cách về hưởng thụ văn hóa giữa thành thị và nông thôn, giữa các vùng, miền và các giai tầng xã hội”.

Thực tiễn đã chứng minh, nhờ có tổ chức thống nhất từ Trung ương xuống địa phương, nhờ cơ chế phối hợp chỉ đạo, điều hành thường xuyên, kịp thời, cuộc vận động TDĐKXDĐSVH là một chủ trương đúng đắn của Đảng, Nhà nước, đã trở thành một phong trào văn hóa rộng lớn có tính toàn dân, toàn diện, được nhân dân đồng tình hưởng ứng, có ý nghĩa xã hội sâu sắc và lâu dài ở nước ta, góp phần kiến tạo MTVH lành mạnh.

Huy động mọi nguồn lực xã hội để xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh

Để huy động mọi nguồn lực xã hội trong xây dựng môi trường văn hóa, Đảng, Nhà nước chủ trương xây dựng và ban hành: Chính sách xã hội hóa hoạt động văn hóa nhằm động viên sức người, sức của của các tầng lớp nhân dân, các tổ chức xã hội để xây dựng và phát triển văn hóa. Báo cáo chính trị trình bày tại Đại hội XI: “Xã hội hóa các hoạt động văn hóa, chú trọng nâng cao đời sống văn hóa ở nông thôn, vùng khó khăn, thu hẹp dần khoảng cách hưởng thụ văn hóa giữa các vùng, các nhóm xã hội, giữa đô thị và nông thôn”.

Chính sách huy động nguồn lực xã hội được tiến hành đồng thời với việc nâng cao vai trò và trách nhiệm của Nhà nước. Các cơ quan chủ quản về văn hóa của nhà nước phải làm tốt chức năng quản lý và hướng dẫn nghiệp vụ đối với các hoạt động xã hội về văn hóa (Nghị quyết Trung ương 5). Kết luận Trung ương 10 (khóa IX) nhấn mạnh: “Xây dựng cơ chế, chính sách, chế tài ổn định đáp ứng yêu cầu xã hội hóa hoạt động văn hóa, nhằm động viên, huy động có hiệu quả sức người, sức của của các tầng lớp nhân dân, các tổ chức kinh tế, xã hội tham gia xây dựng và phát triển văn hóa”.

Nghị quyết 33-NQ/TW xác định: “Đẩy mạnh xã hội hóa nhằm huy động các nguồn đầu tư, tài trợ, hiến tặng cho phát triển văn hóa, xây dựng con người”. Báo cáo chính trị tại Đại hội XIII của Đảng chỉ đạo: “Tăng cường đầu tư, khai thác và phát huy tối đa các nguồn lực văn hóa đi đôi với đổi mới nội dung, phương thức quản lý, khắc phục tình trạng đầu tư dàn trải, kém hiệu quả”.

Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2020 của Chính phủ đã xác định mục tiêu: “Đi đôi với việc tăng cường đầu tư của Nhà nước, đẩy mạnh xã hội hóa các hoạt động văn hóa, huy động mọi nguồn lực cho phát triển văn hóa, coi đầu tư cho văn hóa là đầu tư cho con người, đầu tư cho phát triển bền vững...”. Khi đề cập đến nhiệm vụ xây dựng đời sống văn hóa và môi trường văn hóa, Chiến lược nêu: “Phát huy tính tích cực cá nhân và tính tích cực xã hội, tạo thành “vốn xã hội” quyết định tiến bộ xã hội”. Đến Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030, Chính phủ nhấn mạnh: “Đẩy mạnh hợp tác công - tư trong bảo tồn, phát triển văn hóa nghệ thuật, huy động nguồn lực xã hội hóa, nguồn vốn của các tổ chức, cá nhân trong, ngoài nước và các nguồn hợp pháp khác đầu tư cho các công trình, dự án ứng dụng, nghiên cứu khoa học, ứng dụng công nghệ vào các lĩnh vực văn hóa nghệ thuật”.

Chương trình thực hiện phong trào TDĐKXDĐSVH giai đoạn 2011- 2015, định hướng đến năm 2020 của Chính phủ (2011) đã nêu rõ quan điểm: “Huy động mạnh mẽ các nguồn lực tham gia thực hiện phong trào, trên cơ sở tăng mức đầu tư, hỗ trợ của ngân sách nhà nước; thực hiện có hiệu quả các chính sách xã hội hóa văn hóa, nhằm động viên sức người, sức của của các tầng lớp nhân dân, các tổ chức xã hội và các doanh nghiệp, để nâng cao đời sống văn hóa, tinh thần của nhân dân”.

Có thể khẳng định, quan điểm đẩy mạnh xã hội hóa hoạt động văn hóa nhằm phát huy tối đa các nguồn lực xã hội là một chủ trương đúng đắn, kịp thời, được nhân dân đồng tình, hưởng ứng, đã và đang được triển khai mạnh mẽ ở cơ sở, đóng góp đáng kể tiền của, công sức và trí tuệ thiết thực xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh.

2. Xây dựng môi trường văn hóa với phát triển kinh tế, xã hội

Môi trường văn hóa có mối quan hệ mật thiết với phát triển kinh tế, xã hội. Môi trường văn hóa lành mạnh là không gian tốt để xây dựng các mối quan hệ kinh tế, xã hội tốt đẹp, tạo điều kiện cho sự phát triển đất nước bền vững. Cương lĩnh xây dựng đất nước năm 2011 nhấn mạnh: “kết hợp chặt chẽ, hợp lý phát triển kinh tế với phát triển văn hóa, xã hội, thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội ngay trong từng bước và từng chính sách”. Đồng thời, Đại hội XIII cũng làm rõ hơn yêu cầu về xây dựng một môi trường xã hội có đạo đức lành mạnh, nhấn mạnh vấn đề cải thiện toàn diện đời sống nhân dân, một đòi hỏi chính đáng theo đúng mục đích của công cuộc xây dựng, phát triển đất nước là vì con người.

Gìn giữ nghề dệt thổ cẩm truyền thống ở Lâm Đồng - Ảnh: Hà Hữu Nết

Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng xác định một nhiệm vụ quan trọng là: “Xây dựng văn hóa trong chính trị và kinh tế. Chú trọng chăm lo xây dựng văn hóa trong Đảng, trong cơ quan nhà nước và các đoàn thể; coi đây là nhân tố quan trọng để xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh. Thường xuyên quan tâm xây dựng văn hóa trong kinh tế. Xây dựng văn hóa doanh nghiệp, văn hóa doanh nhân với ý thức tôn trọng, chấp hành pháp luật, giữ chữ tín, cạnh tranh lành mạnh vì sự phát triển bền vững của đất nước, góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (1). Văn hóa phát huy vai trò của mình khi thâm nhập, tác động vào kinh tế, xã hội, đồng thời kinh tế, xã hội cũng quy định và chế ước văn hóa, là điều kiện và nguồn lực cho văn hóa hoạt động (2). Trong thời gian qua, vai trò của văn hóa trong phát triển kinh tế, trong xây dựng nền chính trị dân chủ - pháp quyền và nhân văn vì mục tiêu phát triển xã hội lành mạnh, bền vững, bảo đảm cho con người có điều kiện phát triển hết các khả năng sẵn có, có cuộc sống ấm no, tự do và hạnh phúc ngày càng được Đảng tập trung làm rõ với nhiệm vụ xây dựng văn hóa trên nền tảng phát triển xã hội lành mạnh, thể hiện tính định hướng xã hội chủ nghĩa trong phát triển kinh tế là kết hợp tăng trưởng kinh tế với thực hiện tiến bộ và công bằng xã hội, công bằng không chỉ trong phân phối lợi ích mà sâu xa hơn là công bằng về cơ hội phát triển. Việc Đảng ta xác định xây dựng văn hóa trong kinh tế chính là để đạt được những mục tiêu đặt ra trong phát triển nền kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa, đồng thời quán triệt tinh thần không thể phát triển kinh tế bằng mọi giá, nhất là không thể vì các chỉ số tăng trưởng kinh tế mà hy sinh những thứ khác. Đây là khía cạnh văn hóa của tăng trưởng kinh tế: tăng trưởng phải gắn liền với việc đảm bảo quyền lợi của đa số nhân dân lao động, với tiến bộ và thực hiện công bằng xã hội. Trong bài viết Một số vấn đề lý luận và thực tiễn về chủ nghĩa xã hội và con đường đi lên chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, Tổng bí thư Nguyễn Phú Trọng đã nhấn mạnh: “Chúng ta cần một xã hội mà trong đó sự phát triển là thực sự vì con người, chứ không phải vì lợi nhuận mà bóc lột và chà đạp lên phẩm giá con người. Chúng ta cần sự phát triển về kinh tế đi đôi với tiến bộ và công bằng xã hội, chứ không phải gia tăng khoảng cách giàu nghèo và bất bình đẳng xã hội. Chúng ta cần một xã hội nhân ái, đoàn kết, tương trợ lẫn nhau, hướng tới các giá trị tiến bộ, nhân văn, chứ không phải cạnh tranh bất công, “cá lớn nuốt cá bé” vì lợi ích vị kỷ của một số ít cá nhân và các phe nhóm. Chúng ta cần sự phát triển bền vững, hài hòa với thiên nhiên để bảo đảm môi trường sống trong lành cho các thế hệ hiện tại và tương lai, chứ không phải để khai thác, chiếm đoạt tài nguyên, tiêu dùng vật chất vô hạn độ và hủy hoại môi trường. Và chúng ta cần một hệ thống chính trị mà quyền lực thực sự thuộc về nhân dân, do nhân dân và phục vụ lợi ích của nhân dân, chứ không phải chỉ cho một thiểu số giàu có”.

Văn hóa trong kinh tế không chỉ có văn hóa doanh nhân, doanh nghiệp mà còn bao hàm cả tầm nhìn, quy hoạch phát triển, thể chế, đào tạo nguồn nhân lực, đẩy mạnh sáng tạo và ứng dụng khoa học công nghệ, nâng cao sức cạnh tranh của nền kinh tế, xóa bỏ các rào cản đối với sự phát triển kinh tế từ góc độ văn hóa. Phát triển kinh tế phải nhằm mục tiêu văn hóa, vì xã hội công bằng, văn minh, con người phát triển toàn diện; văn hóa là kết quả của kinh tế, đồng thời là động lực của sự phát triển kinh tế. Không thể phát triển kinh tế bằng mọi giá, nhất là không thể vì các chỉ số tăng trưởng kinh tế mà hy sinh môi trường sống. Nói cách khác, trước hết phải gắn kết sự phát triển kinh tế với văn hóa sinh thái. Thái độ với môi trường, cả môi trường tự nhiên - sinh thái lẫn môi trường xã hội - nhân văn cũng phải là một thái độ văn hóa. Muốn phát triển kinh tế một cách hiệu quả và không phải trả giá về môi trường thì không thể thiếu văn hóa, nhất là kiến thức văn hóa sinh thái. Kinh tế không có bảo đảm văn hóa luôn tiềm ẩn những biểu hiện trái đạo lý và pháp lý, thứ kinh tế đó không vì lợi ích xã hội, không vì con người, nó chống lại xã hội, chống lại con người, chống lại sự phát triển lành mạnh. Do đó, nó phải được ngăn chặn và xóa bỏ. Hậu quả mà nó gây ra phải xử lý theo luật pháp.

(còn nữa)

______________________

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII. Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.128.

2. Hoàng Chí Bảo, Xây dựng văn hóa trong chính trị và văn hóa trong kinh tế, lyluanchinhtri.vn, 2017.

PGS, TS BÙI HOÀI SƠN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 521, tháng 1-2023