Đầu tháng 8-2023, giới văn nghệ Hà Tĩnh có tổ chức buổi kỷ niệm 95 năm sinh, 20 năm mất của nhà viết kịch Phan Lương Hảo (1929-2003), người đầu tiên ở tỉnh nhà được Giải thưởng Nhà nước năm 2012. Ông quê làng Bùi Xá, huyện Đức Thọ. Cái huyện nhỏ này, đời nối đời, sinh ra nhiều nhân vật mà tên tuổi được ghi trong sử sách.

Phan Lương Hảo là một cái tên khá khiêm tốn. Sinh ra trong gia đình một nhà Nho nên ông được đi học sớm. Nhưng mới lớn lên, chàng trai đã gia nhập bộ đội chống Pháp, được đi học trường Quân chính. Khi hòa bình lập lại, có lẽ vóc dáng nhỏ nhắn, không hợp với bộ đội chính quy, hiện đại, anh cán bộ trung đội được ra quân, làm việc mấy năm ở Vụ Nghệ thuật của Bộ Văn hóa. Từ 1962, Ông chuyển về Ty Văn hóa của Nghệ Tĩnh cho đến ngày về hưu 1990.

 Những năm này, ngoài công việc chuyên môn, ông đã sáng tác thơ ca, hò vè, kịch ngắn phục vụ các nhiệm vụ chính trị từng thời kỳ. Đây là thời gian cuộc chiến đấu chống chiến tranh phá hoại miền Bắc của đế quốc Mỹ diễn ra ác liệt, mà Hà Tĩnh là một trọng điểm đánh phá. Những năm kham khổ tận cùng, dưới trời mưa bom bão đạn, vừa làm mọi việc cơ quan, vừa cùng người vợ tào khang không mấy khi khỏe mạnh, nuôi một đàn con nhỏ, vừa lo sáng tác những tác phẩm kịp thời để các đơn vị văn nghệ quần chúng dàn dựng, biểu diễn, động viên khí thế sản xuất và chiến đấu. Nhiều tác phẩm kịch ngắn, kịch thơ của ông đã được xuất bản và dàn dựng, biểu diễn trong những năm 60 -70 thế kỷ 20: Theo bóng nghĩa kỳ, Bóng ma lùi dần, Nối lại đường tơ, Mẹ con cô thủ kho, Chiếc cày ông Tư, Bên công sự, Trận địa mới, Gái Núi Nài, Gói quà… 

Đặc biệt, ông viết kịch bản Cô Tám, một nữ tướng của Phan Đình Phùng. Đó là vở kịch dài đầu tiên của ông được đoàn kịch Hà Tĩnh dựng 1973, biểu diễn ở trong và ngoài tỉnh, được công chúng hoan nghênh. Đó cũng là cái đà để sang những năm sau này, nhiều vở dài mới được liên tục đón nhận: Chiếc đồng hồ báo thức (1984), Khúc ca rừng vải (Sau đổi là Mai Thúc Loan 1985), Khúc hát rừng thông (1986), Xôn xao rừng quế (1990), Huyền thoại núi Hồng (1998), Đi tìm rốn mỏ (2002), Trăng soi nổi oán (2002). Có thể nói, ông là tác giả những vở sân khấu dài duy nhất của Hà Tĩnh những năm cuối thế kỷ XX. Kịch bản của ông đã được các đoàn kịch, chèo, cải lương dàn dựng. 

Ở hội diễn Sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc năm 1985, đợt 4, vở Mai Thúc Loan của Phan Lương Hảo được đánh giá cao và đoàn kịch hát dân ca Nghệ Tĩnh cùng 2 nghệ sĩ Vũ Thị Minh - Danh Cách được tặng Huy chương Vàng. 

Dạo đó, Hội diễn Sân khấu chuyên nghiệp toàn quốc 5 năm một lần. Sau rất nhiều thăng trầm từ ngày Thống nhất đất nước, Hội diễn 1985 được xem như là một đỉnh cao của nghệ thuật Sân khấu. Đó là thời điểm ra đời của những vở diễn gây được tiếng vang lớn trong dư luận xã hội, nghệ thuật sân khấu đã đi đầu trong các ngành Văn học nghệ thuật góp phần vào thời kỳ Đổi mới của đất nước như: Tôi và chúng ta (Lưu Quang Vũ - Đoàn kịch Hà Nội), Nhân danh công lý (Võ khắc Nghiêm - Doãn Hoàng Giang - Nhà hát kịch Việt Nam), Mùa hè ở biển, Đợi đến mùa Xuân (Xuân Trình- Đoàn kịch Nam Định), Em đẹp dần trong mắt anh (Tất Đạt)…

Được sánh vai với nhưng vở diễn của các đơn vị sân khấu lớn, những tác giả hàng đầu của sân khấu đương thời là một niềm khích lệ lớn cho những người làm sân khấu Nghệ Tĩnh. Tại Hội diễn toàn quốc 1990, vở Cải lương Xôn xao rừng quế của Phan Lương Hảo cũng được nhận Giải A. Chỉ tiếc là, thiếu những tác giả địa phương tiếp nối. Trong nhiều năm, đoàn tồn tại bằng những vở diễn được chuyển thể từ các kịch bản thuộc các loại hình khác. Góp phần đáp ứng nhu cầu thưởng thức nghệ thuật của quần chúng nhưng các đoàn dân ca kịch còn là cái nôi bảo tồn, gìn giữ, đào tạo và truyền nghề để làm thanh xuân hóa vốn quý về tinh thần, tình cảm, trí tuệ cả ngàn năm của Tổ tiên đã sáng tạo trong quá trình dựng và mở nước. Nghĩa vụ của lớp nghệ sĩ trẻ là làm cho những làn điệu đó không bị tàn phai, bạc màu, khô xác bởi sức tàn phá của thời gian, hơn thế, còn tiếp thêm sức sống mới cho dân ca bằng những sáng tạo tài hoa. Nghĩ như thế mới càng thấy tiếc một tác giả như Phan Lương Hảo, hình như chưa từng có một chức tước gì quan trọng, sức khỏe phải chống chọi với nhiều lần đụng đến dao kéo, bởi người đã dành cả đời mình để nâng những vốn liếng văn hóa dân gian xứ Nghệ hội tụ trong những vở diễn về con người và cuộc sống nhiều biến động. Dù là viết về nhân vật lịch sử hay hiện đại, thành hay bại, ông đều thể hiện cái khí chất kiên cường, bất khuất, giàu lòng nhân ái của người dân Nghệ Tĩnh xưa và nay. 

 Sinh thời, Phan Lương Hảo cũng đã nhận được nhiều sự tưởng thưởng kịp thời và xứng đáng từ nhiều tổ chức và đoàn thể mà ông tham gia. Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật được truy tặng 9 năm sau khi tác giả qua đời, và ông chính là người hoat động văn nghệ đầu tiên của tỉnh Hà Tĩnh được vinh dự này. Những đóng góp của ông cho nghệ thuật chắt chiu từ tấm lòng tha thiết với truyền thống văn hóa của quê hương, với tình yêu thương và trách nhiệm với con người, với cuộc đời. 

Nhà văn Phan Trung Hiếu (con trai nhà viết kịch Phan Lương Hảo) phát biểu tại lễ kỷ niệm

Nhưng có lẽ, niềm tự hào lớn nhất mà ông cảm nhận được, là dù chỉ là một cán bộ văn hóa địa phương, ở một vùng quê nghèo, đói cơm rách áo, lại dư thừa bom đạn mà vẫn nuôi dạy được những người con chăm chỉ học hành, có ý chí lập nghiệp. 

Sau người con thứ bị bom mất năm 16 tuổi, ông lại nhận nỗi đau bất ngờ khi Phan Thư Huệ (1969- 1993), người con gái tài hoa, tốt nghiệp nhạc viện, từng có nhiều bài thơ góp mặt trên các báo, và những tuyển tập chất lượng cao, đột ngột qua đời ở tuổi 24. May sao, 3 người con còn lại nối nghiệp Cha, đều thành đạt: Nhà giáo Phan Thư Hạnh, con gái đầu, nguyên Trưởng khoa âm nhạc ở Trường Văn hóa Nghệ thuật Bình Định, từng có 2 tập thơ được in: Nỗi niềm quê hương, Một thoáng Quỳnh. Con trai Phan Trung Hiếu, tốt nghiệp Trường Đại học Sư phạm Vinh, về làm việc ở Bảo tàng Xô Viết Nghệ Tĩnh, rồi vào bộ đội và năm 1990, về Hội Văn nghệ Hà Tĩnh, có mấy khóa là Chủ tịch, là Hội viên Hội Nhà văn Việt Nam. Chị gái của Phan Trung Hiếu là Phan Thư Hiền. Tốt nghiệp Đại học chị về công tác ở Sở Văn hóa Hà Tĩnh, rồi trở thành Phó Giám đốc Sở, là một tác giả sân khấu, có nhiều kịch ngắn được dàn dựng, biểu diễn, Hội Viên Hội Nghệ sĩ Sân khấu Việt Nam, chị còn là người chuyên tâm sưu tầm, nghiên cứu, giới thiệu các loại hình văn hóa dân gian, các nhân vật có nhiều đóng góp cho văn hóa dân gian và bác học của Xứ Nghệ. Đặc biệt, từ ngày về hưu, trên cương vị người phụ trách Hội Văn nghệ dân gian của tỉnh, chị càng có nhiều thời gian và sáng kiến, tổ chức biên soạn nhiều tác phẩm để lưu giữ và phổ biến rộng rãi trở lại những tài nguyên giàu có của văn hóa phi vật thể của quê nhà. Chăm chỉ nghiên cứu, xông xáo đi điền dã nhiều thực địa, chị mặc sức tung hoành trong không gian văn hóa vốn giàu tài nguyên. Hơn 30 đầu sách đã được xuất bản, một số được soạn chung với nhiều đồng nghiệp như Vi Phong, Hồng Lam, Bích Ngọc, Đặng Thị Thúy Hằng, Nguyễn Thị Thân, Nguyễn Thị Thúy…, nhưng nhiều hơn là những tác phẩm đứng tên một mình. Năm 2005, chị có tập sách (Nxb Sân khấu), mà tên của nó được nhiều người gắn cho riêng tác giả: Người đi tìm Báu vật của muôn đời. Qua các tập sách, bạn đọc biết nhiều hơn về các vùng quê dân ca tiêu biểu ở Hà Tĩnh: Hát phường vải Trường Lưu, những giai thoại về Nguyễn Công Trứ, các vị tiền nhân hát Ca trù và các đào nương được sử sách lưu danh, danh tướng Lê Khôi với quê hương Hà Tĩnh, giai thoại Nguyễn Du và những mối tình dang dở, nghiên cứu và ứng dụng các loại hình diễn xướng dân gian vào phát triển du lịch, những người giữ hồn và thắp lửa dân ca ví dặm, khảo sát các vùng văn hóa Cổ Đạm, Cẩm Nhượng, Can Lộc… Nhiều công trình trong đó đã nhận được Giải thưởng Nguyễn Du của tỉnh, của Trung ương Hội Văn nghệ dân gian Việt Nam, của Liên hiệp các Hội VHNT Việt Nam. Tác phẩm mới nhất vừa xuất bản 2023 ở Nxb Sân khấu là một công trình nghiên cứu công phu: Sân khấu truyền thống với truyện Kiều. Một sức làm việc thật đáng nể, một tình yêu mãnh liệt với truyền thống văn hóa địa phương, chắc chắn nhà nghiên cứu văn học dân gian địa phương Phan Thư Hiền, cùng chị em trong gia đình và đội ngũ làm văn hóa Hà Tĩnh, không chỉ giữ hồn mà còn thắp lửa cho văn hóa quê nhà, một vùng đất giàu tài nguyên văn hóa thuộc hàng đầu của đất nước. 

 Đúng là nơi ấy có nhiều “Nhà”, bắt đầu từ tác giả Phan Lương Hảo…

          TP. HCM, ngày 8/8/2023 

NGÔ THẢO

Nguồn: Tạp chí VHNT số 544, tháng 8-2023