Nằm hữu duyên bên dòng sông Cầu thơ mộng, trải qua hàng ngàn năm lịch sử, làng Thổ Hà thuộc xã Vân Hà, huyện Việt Yên, tỉnh Bắc Giang vẫn còn lưu giữ nét trầm mặc cổ kính của một làng quê thuần Việt với cây đa, bến nước, mái đình và nhiều di sản văn hóa độc đáo. Nói đến di sản cổ của Thổ Hà, chúng ta không thể không nhắc đến ngôi đình làng nơi đây: đình Thổ Hà. Đây là một trong số ít những ngôi đình được xây dựng từ lâu đời trên vùng đất Bắc Giang vào thời Lê, niên hiệu Chính Hòa thứ 6 (1685) có giá trị kiến trúc nghệ thuật nổi tiếng xứ Bắc (1).

Đình Thổ Hà hiện còn lưu giữ nhiều hiện vật có giá trị nghệ thuật cao, trong đó, Cửa võng là một kiệt tác nghệ thuật chạm khắc gỗ độc đáo có giá trị kỹ, mỹ thuật đại diện cho nền nghệ thuật tinh hoa thời Lê Trung Hưng (TK XVII-XVIII).

Chạm khắc tinh xảo trong cửa võng đình Thổ Hà - Ảnh: tác giả cung cấp

Với chức năng để ngăn cách không gian tâm linh, đồng thời tạo điểm nhấn trang trọng, linh thiêng ở vị trí trung tâm trước tòa Hậu cung của ngôi đình, Cửa võng đình Thổ Hà được tạo tác trong giai đoạn phát triển rực rỡ của nghệ thuật chạm khắc gỗ thời Lê Trung Hưng với thủ pháp kỹ thuật chạm khắc bong kênh. Đây là sự kết hợp của chạm nổi, chạm lộng, chạm thủng, tạo thành nhiều lớp, nhiều không gian ngay trên một khối gỗ, ngay trong một đề tài, tác phẩm, kết hợp sơn thếp gỗ tinh xảo, cùng tư duy cách tân của các nghệ nhân dân gian xưa gửi gắm vào từng mảng trang trí, tạo nên một tác phẩm nghệ thuật hoành tráng nhưng vô cùng tinh tế.

Toàn bộ Cửa võng được sơn son, thếp vàng rực rỡ, chia làm 3 tầng. Tầng trên cùng ở độ cao từ 4m đến 4,9m (2). Phần trên của tầng có 2 lớp diềm ngang đặt chồng lên nhau, chạm thủng họa tiết vân mây cách điệu xen kẽ trong bố cục hình học. Tiếp đến phần giữa chia làm năm khoang, các khoang ngăn cách nhau bởi hàng cột chạm lộng hình rồng cuốn cột, đầu quay hướng lên trên, chầu qua cửa khám với các nét chạm căng tròn, nổi khối. Năm khoang tạo thành các lớp cửa sâu dần vào trong, lại chia làm 3 tầng, lớp, xếp so le, để lộ những hình chạm họa tiết hoa lá cách điệu mềm mại trong bố cục dạ cá. Các diềm dọc hai bên mỗi khoang lại có chạm hình rồng trong tư thế vươn mình, đầu hướng lên chầu vào trung tâm. Thân rồng uốn khúc, chân trước đưa lên vuốt râu, ẩn hiện xen lẫn trong họa tiết đao mác tua tủa vút lên từ đầu và thân, tạo thành một đồ án có bố cục đăng đối, một trong những môtip đặc trưng tiêu biểu thời Lê Trung Hưng.

Tầng thứ 2, nằm ở độ cao 2,2m đến 4m, là tầng trung tâm của bức Cửa võng (3). Đây là một cấu thể chạm khắc gồm nhiều đồ án đan xen nhau, chia thành ba lớp. Lớp thứ nhất (lớp ngoài cùng) tạo thành diềm của tầng thứ 2. Phần diềm ngang có chạm đề tài lưỡng long chầu nhật, với mình rồng uốn nhiều khúc, miệng ngậm ngọc, mắt mở to, mũi gồ cao, tóc nhiều chẽ xòe kiểu nan quạt và hơi lượn sóng. Phần diềm dọc hai bên nằm sát hai cột cái, ngay dưới đầu dư là hình rồng ẩn hiện trong đám mây, mình uốn lượn vươn lên cùng chầu vào trung tâm khám. Kế tiếp các bức chạm rồng bên trên là các đường gờ bo quanh khám chạm nổi hình cánh sen và vân mây hình chiếc khánh. Xen kẽ giữa các khám là 4 bức đố và 6 cột trụ tạo thành các khung cửa khám. Trên 6 trụ khám, có chạm lộng hình rồng nối đuôi nhau, luồn lách, uốn lượn, cuốn vào thân cột; mình rồng ẩn hiện trong các đám mây cách điệu hình vân xoắn ở tư thế rất thoải mái. Có thể thấy, vẫn là hình rồng, song người xem không hề bắt gặp sự trùng lặp, đơn điệu mà vô cùng sống động. Xen kẽ những bức chạm rồng là 4 bức đố chạm nổi đề tài tứ quý (tùng, trúc, cúc, mai), tạo nên một bố cục vừa cân đối, chặt chẽ nhưng lại rất nổi bật. Qua phong cách chạm khắc có thể thấy, các bức chạm rồng và bức đố ở đây đều mang phong cách nghệ thuật thời Nguyễn (TK XIX), là minh chứng về sự tài ba của các hiệp thợ xưa với những kỹ thuật chạm khắc rất công phu, điêu luyện. Trong quá trình trùng tu, tôn tạo lại đình, họ không những gìn giữ, bảo lưu tốt bức Cửa võng mà còn tiếp tục sáng tạo, phát triển thêm những mảng trang trí khác. Điều đặc biệt, những mảng chạm về sau lại rất ăn nhập với những mảng chạm thời kỳ trước với bố cục đăng đối, hài hòa, góp phần không nhỏ vào thành công của nghệ thuật trang trí trên Cửa võng đình Thổ Hà. Lớp trong cùng là lớp trọng tâm, tạo thành 3 khám. Đặc biệt 3 khoang lớn tạo thành các khám ăn sâu vào 6 lớp hun hút, các lớp diềm đứng chạm thủng hình rồng đang trong tư thế vươn mình chầu vào trung tâm của khám, 6 lớp diềm ngang ở trên có chạm nhiều chủ đề phong phú trong bố cục dạ cá như trúc hóa rồng, lưỡng long tranh châu, vân mây và hoa lá cách điệu với nét chạm khắc hết sức công phu, tạo nên một tác phẩm nghệ thuật sống động. Các lớp diềm đều có 2 đầu rồng được chạm bong kênh nhô cao vươn ra phía ngoài. Mỗi khám có 12 đầu rồng, 3 khám tổng cộng có 36 đầu rồng, tất cả đều thống nhất một phong cách, nhưng không lặp đi, lặp lại đơn điệu, mỗi hình rồng có một dáng vẻ riêng, thật linh hoạt. Tại lớp trong cùng trung tâm của mỗi khám lại có chạm thủng đề tài rồng cuốn linh thú.

Tầng dưới cùng là phần còn lại của Cửa võng, tạo thành diềm của chiếc cửa cấm, có chiều rộng 4,3m. Tầng này có 3 phần chạm khắc, phần trên bố cục ngang, 2 phần bên bố cục dọc. Phần diềm trên chạm thủng các hình đao mác tua tủa trong bố cục hình học. Phần diềm hai bên phong phú, hấp dẫn người xem bằng những hình tượng chạm khắc khá thú vị, độc đáo. Vẫn là những hình ảnh rồng được chạm với tư thế uốn lượn bằng những nét chạm đường khối khỏe mạnh, phần đầu rồng hướng vươn lên chầu vào trung tâm, chân trước rồng đưa ra vuốt râu, các chân khác nghịch nắm linh thú. Hình linh thú thường xuất hiện ở rất nhiều tư thế, con đang chạy, con nằm, con đứng nhưng đều ngoảnh đầu quay lại nhoẻn miệng cười như đang đùa giỡn… trông rất ngộ nghĩnh. Cả 2 bức diềm đều được bố trí đăng đối với nhau. Đáng chú ý, phía dưới diềm bất ngờ xuất hiện hình ảnh khối tượng voi - người khá đẹp. Tượng voi được tạo tác ở tư thế phủ phục. Trên lưng voi là một hình tượng người cởi trần đóng khố, hai tay níu vành nhạc voi. Những hình ảnh kể trên mặc dù xuất hiện rất khiêm tốn trong đề tài chính của cửa võng, song dường như người thợ xưa muốn gửi gắm ý tưởng cách tân táo bạo, đưa hình ảnh của cuộc sống dân dã đời thường vào từng thớ gỗ nơi linh thiêng.

Theo nội dung bia đá Thủy tạo đình miếu bi lưu giữ tại đình, niên hiệu Chính Hoà thứ 13 (1692), Cửa võng được tạo tác vào thời điểm xây dựng đình, giai đoạn 1685-1692, nên đảm bảo tính xác thực về nguồn gốc. Đây thực sự là một tác phẩm điêu khắc gỗ độc đáo với nhiều đồ án trang trí cầu kỳ, phức tạp nhưng vẫn thể hiện được bố cục cân đối hài hòa kết hợp với kỹ thuật chạm khắc tinh mỹ, điêu luyện, nhuần nhuyễn. Ngoài những mảng trang trí tinh xảo trên từng thớ gỗ, các nghệ nhân dân gian đã lồng ghép nhiều chi tiết trang trí bằng chất liệu gốm. Ở các đầu rồng chính giữa ở năm khoang Cửa võng được gắn năm đầu rồng bằng chất liệu gốm có màu nâu, với hai nhánh sừng và râu mép duỗi ra, miệng há rộng, để lộ những chiếc răng nanh. Thông qua chất liệu, kỹ thuật tạo tác chúng ta có thể thấy, hiện vật này chính là sản phẩm của làng nghề gốm Thổ Hà xưa, một trong những trung tâm gốm sứ nổi tiếng của cả nước, có lịch sử lâu đời, phát triển hưng thịnh vào TK XVII-XVIII với nhiều loại sản phẩm. Đặc biệt, qua bàn tay khéo léo, tư duy sáng tạo của nghệ nhân xưa, hai chất liệu gỗ và gốm đã kết hợp với nhau hài hòa, tạo ra những mảng trang trí vô cùng tinh mỹ, công phu trên bức Cửa võng đình làng. Đây là một hình thức trang trí nghệ thuật vô cùng độc đáo, duy nhất chỉ có ở Cửa võng đình Thổ Hà hiện nay. Mỗi đầu rồng bằng gốm, ngoài biểu trưng cho sức mạnh và uy quyền nơi cung cấm, còn thể hiện sự tôn vinh, trân trọng khắc họa những giá trị văn hóa đặc trưng của làng nghề gốm truyền thống tại nơi linh thiêng của đình làng. Đánh giá về sự kết hợp này, PGS.TS Đặng Văn Bài, Phó Chủ tịch Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia nhấn mạnh: “Có thể nói, đây là một hiện vật độc đáo, hiếm có trên vùng đất Bắc Giang cũng như trên cả nước”.

Với những giá trị độc đáo, tiêu biểu, Cửa Võng đình Thổ Hà đã được công nhận là Bảo vật quốc gia, theo Quyết định số 2283/QĐ-TTg về việc công nhận Bảo vật quốc gia (đợt 9), năm 2020 của Thủ tưởng Chính phủ. Đây là niềm tự hào của người dân làng Thổ Hà, tỉnh Bắc Giang về một báu vật góp phần làm nên bản sắc văn hóa của vùng đất bên bờ Bắc sông Cầu.

________________

1. Đình làng Thổ Hà được Bộ Văn hóa - Thông tin (nay là Bộ VHTTDL) xếp hạng là Di tích kiến trúc - nghệ thuật quốc gia năm 1964.

2. Nói cách khác, phần tầng này có chiều ngang là 4,3m, chiều cao là 0,9m, tính từ gờ trên cùng của Cửa võng xuống dưới.

3. Tầng này có chiều ngang gần 4,5m, chiều cao tính từ ranh giới với tầng trên cùng xuống dưới là 1,8m. 29 Số 467 Tháng 7-2021

Tài liệu tham khảo

1. Bảo tàng tỉnh Bắc Giang, Kỷ yếu Hội thảo khoa học Bảo tồn và phát huy giá trị di sản văn hóa làng cổ Thổ Hà gắn với phát triển du lịch, Nxb Hà Nội, 2018.

2. Bảo tàng tỉnh Bắc Giang, Hồ sơ Bảo vật quốc gia Cửa võng đình Thổ Hà trình Hội đồng Di sản văn hóa quốc gia, 2020.

3. UBND xã Vân Hà, Vân Hà xưa và nay, 1996.

4. Nguyễn Văn Phong, Gốm Thổ Hà Bắc Giang, Nxb Thông tấn, 2016.

5. Sở Văn hóa Thông tin Bắc Giang, Lễ hội Bắc Giang, Nxb Đại học Sư phạm, Hà Nội, 2002.

6. Bảo tàng tỉnh Bắc Giang, Di sản văn hóa làng cổ Thổ Hà, Nxb Văn hóa dân tộc, 2018.

Tác giả: Ths Đỗ Tuấn Khoa

Nguồn: Tạp chí VHNT số 467, tháng 7-2021