Không có nhiều điều kiện khi lớn lên tại vùng cao Bắc Kạn nhưng thứ mà Hà Lệ Diễm có lại là tình yêu và sự quyết tâm với ngôn ngữ nghệ thuật mà cô lựa chọn.

Hà Lệ Diễm với trang phục truyền thống và chiếc máy quay quen thuộc

Cả tuổi thơ của Hà Lệ Diễm - cô gái Tày gắn với bản Bung, Bắc Kạn. May mắn của cô là được ông nội vốn là một giáo viên cấp 1 cho đọc nhiều sách. Chính thế giới rộng mở sau những trang sách đã mang cô gái nhỏ phiêu du đến những chân trời mới lạ, vượt ra khỏi bản làng nghèo khó của cô. Những câu chuyện trong sách được cô kể lại với chúng bạn trên cung đường đi học, lúc băng qua những triền đèo, con dốc hay dòng suối cạn. Ham đọc và ham kể đã đưa Diễm đến với ngành báo chí với suy nghĩ công việc sẽ cho Diễm cơ hội được đi nhiều nơi, khám phá nhiều điều thú vị. Với kiến thức vững, Diễm đã từng đầu quân cho một số cơ quan báo chí và truyền hình nhưng tận trong sâu thẳm cô vẫn cảm thấy hướng đi đó chưa thực sự phù hợp với mong mỏi sáng tạo của mình.

Bước ngoặt đã tới khi Diễm tham gia hai khóa học làm phim tại Trung tâm hỗ trợ Phát triển tài năng Điện ảnh TPD năm 2012 và Trại sáng tác phim tài liệu Varan Vietnam 2016. Kiến thức thu lượm được từ các khóa học đã chạm tới điều mong mỏi lớn nhất trong Diễm. Cô quyết tâm đi theo con đường làm phim tài liệu độc lập bởi tìm thấy ở ngôn ngữ loại hình này một sự tự do trong biểu đạt, phản ánh, khắc họa cuộc sống. Với một cô gái như Diễm thì đây là một quyết định dũng cảm bởi nhà làm phim độc lập phải tự đi tìm chủ đề, tự lo tài chính, tự tìm người cộng tác... Tuy nhiên, sức hấp dẫn của sự tự do sáng tạo với đứa con tinh thần của mình đã khiến Diễm không nuối tiếc khi quyết tâm từ bỏ công việc ổn định để theo đuổi nghiệp: làm phim độc lập.

Áp phích phim Những đứa trẻ trong sương

Bộ phim ngắn đầu tay Con đường đi học được làm khi Diễm còn là sinh viên, với 2 triệu đồng hỗ trợ của TPD. Thời điểm làm bộ phim, đều đặn mỗi cuối tuần cô lại về quê, trèo đèo, lội suối đến với người phụ nữ bị HIV một mình nuôi con trai nhỏ. Với chiếc máy ảnh, Diễm theo chị vào rừng đẵn củi, chặt chuối hay ăn bữa cơm đạm bạc cùng mẹ con chị. Sự thân thiết và gần gũi đã khiến hai mẹ con nhân vật đi vào phim tự nhiên như hơi thở. Bộ phim đã giành giải Cánh diều bạc năm 2013 ở hạng mục phim ngắn (không có Cánh diều vàng).

Sau một vài bộ phim ngắn khác, Diễm bắt đầu đến với phim tài liệu dài đầu tay khi tìm thấy chất liệu phù hợp. Đó là lúc bộ phim tài liệu dài Những đứa trẻ trong sương hình thành.

Phim là câu chuyện về cô bé người dân tộc Mông tên Di, 12 tuổi, sống trong bản làng cách trung tâm Sapa khoảng 12 cây số. Di rất ham học nhưng phong tục của người Mông, nhất là tục kéo vợ, có thể thay đổi tương lai của em. Bộ phim dài 92 phút ghi lại tuổi thơ của cô bé Di người dân tộc Mông với nhiều sự giằng xé giữa một bên là giá trị truyền thống cần gìn giữ với một bên là sự lấn lướt của các giá trị hiện đại.

Nói về lý do chọn đề tài này, Hà Lệ Diễm chia sẻ: “Tôi nảy ra ý tưởng làm phim trong một lần theo chân Di lên đồi chơi và chứng kiến cảnh các em hồn nhiên chơi trò kéo vợ. Bỗng tôi thấy sợ khi hình dung chỉ vài năm nữa thôi trò chơi của các em có thể trở thành sự thật”.

Bị hấp dẫn bởi chủ đề, bắt đầu từ 2017, mỗi năm Diễm đều dành 5-6 chuyến đi lên bản để ghi lại cuộc sống của Di. Không đứng bên ngoài ghi nhận sự việc, Diễm hòa vào đời sống của nhân vật với chiếc máy quay theo sát trên vai khi cô ra đồng cấy lúa, gặt hái với nhà Di hay những lúc theo chân cô bé đến trường. Để tạo sự gần gũi, Diễm còn theo chân bố mẹ Di đi khắp các đám cưới, đám ma trong làng.

Cảnh trong phim Những đứa trẻ trong sương

Cả một chặng đường dài 4 - 5 năm Diễm sống hòa cùng nhân vật, quan sát và ghi lại. Với nhân vật chính của mình, Diễm như một người bạn, người chị. Nhiều lúc cô lo lắng, thậm chí nổi giận khi Di bắt đầu uống rượu và thích thú với sự tán tỉnh của những chàng trai. Theo truyền thống của người Mông, cả mẹ và chị gái của Di đã rơi vào một cuộc hôn nhân từ tục lệ kéo vợ, dù không có tình cảm. Hủ tục đó khiến Diễm lúc nào cũng nơm nớp nỗi lo “nhân vật” Di sẽ không có được quyền tự do lựa chọn. Bởi phong tục đó vẫn đè nặng lên các gia đình người Mông khi sự nghèo khó vẫn như lớp sương mù che phủ cuộc sống nơi đây.

Khi phim hoàn thành Hà Lệ Diễm đã mang tới LHP tài liệu quốc tế Amsterdam (Hà Lan) vào cuối năm 2021. Phim mang lại cho Diễm giải Đạo diễn xuất sắc nhất. Ngoài giải trao cho cá nhân Hà Lệ Diễm, Những đứa trẻ trong sương còn được giải đặc biệt của ban giám khảo dành cho hạng mục phim đầu tay. Hà Lệ Diễm nhớ lại: Đến hạng mục Đạo diễn xuất sắc, hình ảnh bộ phim Children Of The Mist (Những đứa trẻ trong sương) xuất hiện trên màn hình lớn. Tôi không có sự chuẩn bị nào cho bất ngờ lớn đến thế.

 Và chính vì sự bất ngờ nên khi đa phần người xung quanh đều ăn mặc sang trọng thì Diễm lên sân khấu nhận giải chỉ khoác ngoài một chiếc áo jean bình dân. Trong phút vinh quang, cô gái người Tày, đến từ Bắc Kạn, Việt Nam cảm ơn chương trình đã cho cô cơ hội được đứng đây cùng với bộ phim mà cô theo đuổi suốt bốn năm qua.

Tại LHP quốc tế Hà Nội lần thứ VI vừa qua tại Hà Nội, bộ phim Những đứa trẻ trong sương là 1 trong 2 bộ phim tài liệu dài vinh dự được chọn chiếu cùng 20 bộ phim truyện Việt Nam trong chương trình Phim Việt Nam đương đại. Nhiều khán giả đã xúc động với câu chuyện mà bộ phim mang lại và càng xúc động hơn khi biết về hành trình của bộ phim. Với Diễm thì những khó khăn ở thực địa chỉ là một phần. Thời gian đầu làm phim này, gần như Diễm không nhận được sự ủng hộ của ai từ gia đình hay bè bạn. Mẹ cô kịch liệt phản đối việc con gái bỏ công việc ổn định ở các cơ quan báo chí lớn để theo đuổi việc làm phim nay đây mai đó. Bạn bè thân thiết cũng phản đối và khuyên Diễm nên đi một con đường dễ hơn. Ngay cả đạo diễn Trần Phương Thảo, cô giáo dạy Diễm ở Varan cũng cho biết ban đầu khi Diễm chia sẻ về dự án phim này, cô đã can ngăn vì sợ cô học trò mất đi cơ hội phát triển. Cô đề nghị nên đi theo con đường truyền hình, song Diễm đáp: “Nhịp làm truyền hình không hợp với em”.

 Hà Lệ Diễm cùng các nhân vật

Có được quyết tâm đó bởi Diễm tìm ra con đường làm phim độc lập mang lại nhiều ý nghĩa, niềm đam mê mà cô theo đuổi. Cô cho biết: Cũng có nhiều người ủng hộ tôi. Một người bạn thân đã nuôi tôi ăn ở suốt nửa năm. Một người anh cho tôi mượn chiếc máy quay, mà tận ba năm sau mới có tiền trả dần. Trong hai năm đầu quay Những đứa trẻ trong sương, đạo diễn Thảo chỉ nhận giúp đỡ như một người đi trước, chứ không phải nhà sản xuất. Dần dần qua các khung hình, chị nhận ra Diễm vô cùng bền bỉ. Với chiếc máy quay cầm tay cùng đôi dép tổ ong Diễm đã đi theo nhân vật khắp các đồi núi mà các thước phim vẫn mượt. Cả êkip đã cảm động trước niềm say mê của Diễm nên tin tưởng và cùng giúp đỡ cô.

Đối với Lệ Diễm, giải đạo diễn xuất sắc nhất cùng giải đặc biệt của ban giám khảo dành cho hạng mục phim đầu tay là sự công nhận và bảo trợ tốt nhất cho cô. Nữ đạo diễn người Tày chia sẻ: “Với giải thưởng này, từ giờ quá trình đi xin tài trợ sẽ dễ dàng hơn. Có thể con đường đi của tôi sẽ bớt phần chông gai và thêm phần đam mê hơn nữa”. 

Cuối phim, cô bé Di đã không rơi vào một cuộc hôn nhân kéo vợ như chị gái và mẹ. Em kết hôn với người mình yêu khi bước sang tuổi 17 - một cái kết có hậu cho nhân vật và cả nữ đạo diễn.

THẢO VY

Nguồn: Tạp chí VHNT số 520, tháng 12-2022