Trong tiến trình lịch sử xã hội, mỗi nền văn hóa nhất định đóng vai trò quan trọng trong việc hình thành nên một kiểu mẫu người nhất định. Văn hóa không những là thước đo trình độ con người đối với cộng đồng mà còn đối với từng con người cụ thể. Sự tồn tại trọn vẹn của mỗi cá nhân trong quá trình phát triển toàn diện năng lực sáng tạo, trí tưởng tượng, đời sống tình cảm và cả thể lực đều là các hiện tượng cơ bản của văn hóa. Văn hóa vừa phản ánh đời sống hiện thực con người và xã hội, vừa thúc đẩy sự phát triển, sự hoàn thiện nhân cách, làm phong phú và sâu sắc thêm các giá trị nhân bản, nhân đạo và nhân văn của đời sống xã hội. Con người sáng tạo, vun đắp nên những nền văn hóa và văn hóa của từng thời đại sẽ bồi bổ, chắt chiu chất người ở con người. Sự sáng tạo lẫn nhau đó được thực hiện thông qua tất cả các hoạt động sống của con người trong tiến trình lịch sử và tạo nên môi trường văn hóa để nuôi dưỡng con người về phương diện văn hóa.

Các giá trị văn hóa Việt Nam được hình thành và phát triển thông qua quá trình lao động sáng tạo và ý chí đấu tranh bền bỉ, kiên cường của cả một dân tộc. Văn hóa Việt Nam gắn với sự phát triển lịch sử của con người Việt Nam, là sức sống, sức mạnh tự nhiên của con người Việt Nam. Trong điều kiện hiện nay, Đảng ta xác định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, là mục tiêu, động lực phát triển bền vững đất nước. Văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội… Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa. Trong xây dựng văn hóa, trọng tâm là chăm lo xây dựng con người có nhân cách, lối sống tốt đẹp, với các đặc tính cơ bản: yêu nước, nhân ái, nghĩa tình, trung thực, đoàn kết, cần cù, sáng tạo” (1). Vấn đề trung tâm của quá trình phát triển văn hóa bao giờ cũng là vấn đề xây dựng con người: “Con người là trung tâm của chiến lược phát triển, đồng thời là chủ thể phát triển”. Chính vì thế, vấn đề cấp bách đặt ra là phải “Xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, phát triển toàn diện, thống nhất trong đa dạng, thấm nhuần sâu sắc tinh thần nhân văn, dân chủ, tiến bộ; làm cho văn hóa gắn kết chặt chẽ và thấm sâu vào toàn bộ đời sống xã hội, trở thành nền tảng tinh thần vững chắc, sức mạnh nội sinh quan trọng của phát triển” (2).

Với chức năng giáo dục, văn hóa tác động trực tiếp tới sự hình thành, phát triển nhân cách toàn diện và phát huy tối đa tiềm năng của con người. Giáo dục con người là chức năng xã hội bao trùm của văn hóa, thể hiện ở việc định hướng lý tưởng, đạo đức, hành vi... của con người và cộng đồng theo hệ chuẩn “chân - thiện - mỹ”. Với chức năng này, văn hóa trở thành động lực cơ bản tạo nên sự phát triển liên tục của lịch sử nhân loại và từng dân tộc, như sợi dây nối liền quá khứ với hiện tại và tương lai; duy trì và phát triển truyền thống bản sắc độc đáo của từng dân tộc. Tuy nhiên, điều đó chỉ đạt hiệu quả cao khi quá trình giáo dục được biến thành tự giáo dục, tức là thành quá trình nhập thân văn hóa, để biến những yêu cầu của nếp sống có văn hóa, kỷ cương, pháp luật… của xã hội thành hệ thống động cơ, thái độ bên trong của mỗi người dân, làm cho quá trình xây dựng con người trở thành quá trình tự xây dựng, tự phát triển và hoàn thiện.

Nâng cao dân trí là chức năng xã hội hàng đầu của văn hóa. Nhờ có chức năng này và thông qua thực hiện chức năng này, văn hóa góp phần trang bị hệ thống tri thức trong suốt lịch sử phát triển của con người và cộng đồng, làm cho thế hệ sau đứng trên vai thế hệ trước với tầm nhìn ngày càng rộng mở. Không chỉ vậy, văn hóa còn tạo điều kiện để từng cộng đồng nâng cao dân trí về mọi mặt, qua đó làm giàu vốn văn hóa cho mỗi người. Chức năng nâng cao dân trí của văn hóa không chỉ được phản ánh trong lý luận văn hóa chuyên ngành, mà còn thể hiện một cách đa dạng, phong phú và sinh động ở chiều rộng, chiều sâu của các ngành khoa học khác như: khoa học tự nhiên, khoa học kỹ thuật, khoa học xã hội và nhân văn…

Văn hóa góp phần xây dựng, phát triển nhân cách toàn diện của con người thông qua chức năng điều chỉnh xã hội. Xã hội là một hệ thống tổ chức hoàn chỉnh, trong đó, mỗi cá nhân sống và hoạt động theo những quy tắc, chuẩn mực nhất định mà cộng đồng đã xác lập nhờ cách thức văn hóa. Một mặt, văn hóa góp phần điều chỉnh mọi quan hệ xã hội và hành vi con người theo một định hướng, lý tưởng, mục tiêu nhất định để làm cho xã hội vận hành bình thường. Mặt khác, văn hóa thường xuyên bổ sung hệ thống chuẩn mực ứng xử, quan hệ xã hội và loại bỏ dần những chuẩn mực đã lỗi thời, lạc hậu. Bên cạnh đó, văn hóa còn tự điều chỉnh để bảo đảm sự phát triển lành mạnh, đúng hướng của chính nó, đấu tranh chống lại những yếu tố có xu hướng đi ngược lại các giá trị “chân - thiện - mỹ”. Những yêu cầu của nếp sống văn minh, đạo lý, kỷ cương, phép nước... nếu được áp đặt thông qua con đường hành chính đơn thuần hoặc chỉ bằng biện pháp giáo dục chung chung, xa rời thực tế sẽ trở nên cứng nhắc, gượng ép, hiệu quả không cao. Nhưng khi được chuyển hóa thành yếu tố của văn hóa, những yêu cầu đó sẽ thấm sâu vào đời sống của con người và cộng đồng một cách tự nhiên, trở thành những thuộc tính bên trong của từng thành viên với độ bền vững cao.

Thực hiện chức năng thẩm mỹ, văn hóa góp phần quan trọng tạo ra những tiền đề cần thiết để con người tiếp tục sáng tạo những giá trị văn hóa tiên tiến, mở rộng giao lưu văn hóa qua những hình thức hoạt động và thiết lập những quan hệ văn hóa lành mạnh, từ đó hình thành những yếu tố mới trong phẩm chất, năng lực toàn diện của con người. Nhu cầu và khả năng hướng tới cái đẹp là dấu hiệu cơ bản nói lên trình độ phát triển ở mỗi cá nhân và cộng đồng. Đây là một trong những động lực quan trọng tạo nên sự tiến bộ xã hội. Thực tiễn lịch sử nhân loại đã chứng minh, mỗi bước tiến của xã hội cũng là một bước con người vươn tới cái đẹp. Nếu không biết rung động trước cái đẹp, không biết trân trọng cái đẹp và tìm mọi cách thức để sáng tạo nên cái đẹp, thì con người dù giàu có, giỏi giang, hiểu rộng biết sâu… cũng không được coi là con người có văn hóa một cách hoàn chỉnh. Quá trình sáng tạo, lan tỏa, phát huy giá trị các hình tượng nghệ thuật đã góp phần định hướng cảm xúc, thị hiếu, lý tưởng thẩm mỹ và khơi gợi, bồi dưỡng khả năng, nhu cầu thẩm mỹ của con người. Văn hóa còn đóng vai trò quan trọng đối với việc hình thành những yếu tố mới trong phẩm chất, năng lực toàn diện của từng người, góp phần hoàn thiện con người và cộng đồng theo tiêu chí cái đẹp. Vai trò này không tách rời vai trò nâng cao dân trí, làm cho văn hóa thực hiện tốt chức năng giáo dục và các chức năng khác như giao tiếp, giải trí, dự báo, phê phán, tích lũy, bảo quản và truyền bá thông tin.

Xác định văn hóa là mục tiêu của sự phát triển, điều này xuất phát từ sự nhận thức đúng bản chất của văn hóa và quan niệm đúng về sự phát triển, bởi mục tiêu cuối cùng của một xã hội có một nền văn hóa tiên tiến chính là phát triển con người, đó cũng chính là quy luật phát triển của lịch sử. Con người đó phải là con người thật sự có hạnh phúc, đó là con người toàn diện theo chuẩn mực giá trị văn hóa. Con người là yếu tố quyết định nhất của sự phát triển kinh tế xã hội, mà nguồn lực này lại nằm trong văn hóa, bởi văn hóa là sản phẩm sáng tạo của con người. Cho nên xây dựng nền văn hóa Việt Nam cũng chính là xây dựng và phát huy nguồn lực con người, đó là nguồn lực quan trọng nhất của sự phát triển. Tiềm năng sáng tạo của con người chính là tiềm lực văn hóa xã hội, nên khi xây dựng đường lối chiến lược phát triển kinh tế xã hội, phải lấy việc phục vụ con người là mục đích, lấy văn hóa làm mục tiêu và động lực. Con người đã sáng tạo văn hóa thông qua hoạt động thực tiễn có ý thức của chính mình, khi đó con người là chủ thể của văn hóa. Nhưng đồng thời những giá trị văn hóa lại phục vụ cho mục đích nâng cao giá trị cuộc sống của con người, khi đó con người là khách thể của văn hóa.

Trong điều kiện hiện nay, trước những tác động từ toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế, kinh tế thị trường, khoa học công nghệ… thì vấn đề trọng tâm cần hướng đến để thực hiện mục tiêu chiến lược phát triển đất nước là xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến các giá trị chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học để “văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc vì mục tiêu “dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” (3). Đặc biệt, phải “đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực của con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế” (4), đồng thời xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, phù hợp với bối cảnh phát triển kinh tế thị trường định hướng xã hội chủ nghĩa và hội nhập quốc tế. Xây dựng văn hóa trong hệ thống chính trị, trong từng cộng đồng làng, bản, khu phố, cơ quan, đơn vị, doanh nghiệp, khu công nghiệp và mỗi gia đình. Phát huy vai trò của gia đình, cộng đồng, xã hội trong việc xây dựng môi trường văn hóa, làm cho văn hóa trở thành nhân tố thúc đẩy con người Việt Nam hoàn thiện nhân cách. Hoàn thiện thể chế, chế định pháp lý và thiết chế văn hóa, bảo đảm xây dựng và phát triển văn hóa, con người.

Tiếp tục đẩy mạnh việc xây dựng thị trường văn hóa lành mạnh, đẩy mạnh phát triển công nghiệp văn hóa, tăng cường quảng bá văn hóa Việt Nam, “từng bước thu hẹp khoảng cách về hưởng thụ văn hóa giữa thành thị và nông thôn, giữa các vùng, miền và các giai tầng xã hội. Phát huy các giá trị, nhân tố tích cực trong văn hóa tôn giáo, tín ngưỡng” (5). Chú trọng chăm lo xây dựng văn hóa trong Đảng, trong các cơ quan nhà nước và các đoàn thể là nhân tố quan trọng để xây dựng hệ thống chính trị trong sạch, vững mạnh. Quá trình phát triển kinh tế xã hội phải hướng trọng tâm đến phát triển con người, đồng thời, tạo lập môi trường văn hóa pháp lý, thị trường sản phẩm văn hóa minh bạch, tiến bộ, hiện đại để các doanh nghiệp tham gia xây dựng, phát triển văn hóa. Nâng cao chất lượng, hiệu quả hoạt động văn hóa với việc huy động sức mạnh của toàn xã hội nhằm bảo tồn, phát huy các giá trị văn hóa truyền thống, khích lệ sáng tạo các giá trị văn hóa mới, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, làm giàu văn hóa dân tộc.

Tóm lại, sự tác động của văn hóa đến quá trình xây dựng con người là sự tác động toàn diện, sâu sắc với nhiều phương thức, cách thức và góc độ khác nhau. Định hướng đúng đắn sự tác động đó trong một chỉnh thể thống nhất hữu cơ chính là tạo ra một môi trường văn hóa lành mạnh, năng động. Điều này có ý nghĩa quyết định đến sự hình thành và phát triển nhân cách con người ngày một văn hóa hơn. Bởi nói đến vai trò của văn hóa đối với xây dựng con người là nói đến tổng thể những điều kiện nuôi dưỡng, vun đắp, phát triển nhân cách con người Việt Nam cả về vật chất lẫn tinh thần. Theo đó, việc xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc có vai trò đặc biệt quan trọng trong phát triển con người Việt Nam hiện nay.

________________

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Nghị quyết số 33-NQ/TW về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước, ngày 9-6-2014, Hà Nội.

2. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI¸ Nxb Chính trị Quốc gia, Hà Nội, 2011, tr.76.

3, 4, 5. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội Đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Văn phòng Trung ương Đảng, Hà Nội, 2016, tr.126, 127, 128.

Tác giả: Phạm Thị Thu Phương

Nguồn : Tạp chí VHNT số 411, tháng 9 - 2018