Được mặc định là thể loại kén người xem nhưng năm 2023 có thể coi là năm có nhiều dấu ấn đối với phim tài liệu, đặc biệt ở mảng phim chiếu rạp.

Phim Những kỷ nguyên của Taylor Swift (The Eras Tour)

Với đặc thù được xây dựng, sáng tạo dựa trên những sự kiện, nhân vật có thật, các bộ phim tài liệu dẫu hấp dẫn về mặt chất liệu nhưng khó cuốn hút khi thiếu đi các biên độ cho sự sáng tạo. Tuy nhiên, việc các nghệ sĩ ứng dụng thể loại này một cách sáng tạo vào những sự kiện, nhân vật, lieshow ca nhạc gần đây đã mang lại sức cuốn hút và làm tăng khả năng ra rạp, bán vé của thể loại này.

Dài 169 phút, Những kỷ nguyên của Taylor Swift (The Eras Tour) là bộ phim tài liệu về chuyến lưu diễn vòng quanh thế giới của danh ca Taylor Swift. Phim khi ra mắt tại thị trường Việt Nam đã đạt doanh thu ấn tượng với hơn 23 tỷ đồng, vượt xa một số phim truyện. Theo Box Office Vietnam, đây là kỷ lục trong thể loại concert movie, vốn không còn xa lạ với khán giả Việt, đặc biệt là các bộ phim của nghệ sĩ Hàn Quốc.

Năm 2023, những bộ phim tài liệu tương tự cũng liên tục ra rạp tại Việt Nam. Có thể kể đến các phim như: BTS: Yet to come in cinemas (BTS: Khoảnh khắc tuyệt vời nhất rồi sẽ đến); WINNER 2022 Concert The Circle: The Movie (tựa Việt: Phim âm nhạc Winnert 2022: The Circle); IU concert: Thời khắc quý giá; NCT NATION: Vươn tầm thế giới; My shine world: Bầu trời tỏa sáng…

 Sơn Tùng M-TP Sky Tour Movie phát hành trên Netflix toàn cầu

Cũng ở thể loại concert movie, điện ảnh Việt có hai tác phẩm ra mắt trong năm nay. Ðó là Tri âm the movie: Người giữ thời gian của ca sĩ Mỹ Tâm, ra rạp trong khoảng thời gian khá ngắn hồi tháng 4 nhưng cũng đạt doanh thu ấn tượng với hơn 12 tỷ đồng. Phim sau đó được phát hành trên Netflix toàn cầu vào cuối tháng 7.

Chia sẻ về bộ phim, Mỹ Tâm cho biết: “Tâm hy vọng bộ phim sẽ mang lại những điểm thú vị trong cuộc sống và công việc của một người nghệ sĩ. Qua phim, nhiều công việc hậu trường được lật mở, người xem có thể sẽ được truyền cảm hứng hơn”.

Mới đây nhất, phim tài liệu âm nhạc Những vết thương lành (The healed wounds) được xây dựng và phát triển từ Storii concert 01 của nữ ca sĩ Hà Anh cũng đã xuất hiện trên nền tảng Netflix khu vực Ðông Nam Á từ ngày 23-12.

Nhưng, một dấu ấn không thể không nhắc đến của phim tài liệu Việt là trường hợp của bộ phim tài liệu Những đứa trẻ trong sương. Dù quy mô phát hành khá hạn chế, nhưng tác phẩm đã lọt vào danh sách đề cử rút gọn tại Oscar 2023 và thu về doanh số hơn 2 tỷ đồng. Ðây cũng là điểm sáng lớn nhất của phim tài liệu Việt trong năm 2023. Sau khi chiếu rạp, phim được tiếp tục phát hành qua mạng và tìm thêm các cơ hội khác để vào thị trường toàn cầu.

Cảnh trong phim Tri âm the movie Người giữ thời gian của ca sĩ Mỹ Tâm

Theo đạo diễn Lan Nguyên (phim Những vết thương lành), trong vài năm vừa qua, nhiều phim tài liệu nổi bật đã được ra rạp. Ðó là những bộ phim có chủ đề, cách thể hiện mang theo nhiều cảm xúc và đã chạm đến khán giả đại chúng không thua gì các bộ phim điện ảnh. Trên Netflix có rất nhiều phim tài liệu chất lượng cao về những đề tài khó và táo bạo. Một dòng phim tài liệu quen thuộc với khán giả Việt là phim về người nổi tiếng, về những show diễn, nơi khán giả có thể nhìn thấy cảm xúc thật của người nghệ sĩ.

Ðạo diễn Lan Nguyên nhấn mạnh: “Tôi nghĩ đó chính là tín hiệu tích cực vô cùng lớn. Khán giả không còn lạ lẫm hay dửng dưng, thờ ơ với 3 chữ phim tài liệu. Bởi sự thật luôn là điều ai cũng khao khát”.

Trong quá khứ, phim tài liệu thường được làm theo đơn đặt hàng của Nhà nước hoặc của các đài truyền hình, điều này đã làm phim tài liệu thường bị khô cứng, sáo mòn trong lối thể hiện. Ðó chính là lý do phim tài liệu dần mất đi khán giả của mình.

 Phim Những đứa trẻ trong sương

Tuy nhiên, mọi việc đang dần thay đổi, phim tài liệu bắt đầu được quan tâm đầu tư hơn và đã xuất hiện nhiều tác phẩm có cách thể hiện mới lạ - dù không phải lúc nào cũng thành công như: Chuyến đi cuối cùng của chị Phụng, Lửa Thiện Nhân, Ði tìm Phong, Sơn Tùng M-TP: Sky Tour Movie, Chuyện ngày hôm qua, Những cánh én đầu tiên, Ðáng sống, Ðoạn trường vinh hoa, Màu cỏ úa…

Ðể phim tài liệu Việt đạt được thành tựu lớn hơn thì cần quá trình dài. Trước hết, phim tài liệu Việt cần tăng về số lượng để tạo độ nhận diện rộng, giống như con đường phim truyện điện ảnh đã đi. Thực tế hiện nay, đội ngũ làm phim tài liệu còn khá mỏng, trong khi không phải ai cũng xác định và xây dựng kế hoạch ngay từ đầu là làm phim tài liệu chiếu rạp hay phát trên các nền tảng trực tuyến.

Ngày nay, khán giả và doanh thu sẽ dần quyết định vị trí của phim tài liệu trong ngành công nghiệp điện ảnh. Ðể đáp ứng thị hiếu khán giả, các nhà sản xuất Việt Nam cần phải coi phim tài liệu là một sản phẩm thương mại, giải trí. Do đó, cần phải có sự thay đổi từ cách chọn đề tài. Có thể làm phim tài liệu về những người nổi tiếng, những vụ việc gây ấn tượng mạnh, những tội phạm có thật… Cần đầu tư cho ê-kíp làm phim theo đuổi câu chuyện trong thời gian dài đến xây dựng câu chuyện kịch tính, tiết tấu nhanh, cảm xúc chân thực...

Và, bên cạnh dòng phim thương mại vẫn rất cần phim tài liệu chính thống với chức năng ban đầu của nó: kết nối, nâng cao nhận thức, truyền cảm hứng, tạo ra sự thay đổi, thúc đẩy tiến bộ xã hội… Phim tài liệu khi trở thành sản phẩm thương mại sẽ đóng góp vào xây dựng một ngành công nghiệp điện ảnh.

Theo đạo diễn Ðoàn Hồng Lê, có thể nhìn vào quá trình đi tìm vị trí của phim tài liệu trong công nghiệp điện ảnh Mỹ trong khoảng 20 năm trở lại đây để thấy một mặt nào đó của câu trả lời. Ðó là những bộ phim doanh thu dù khá khiêm tốn so với phim điện ảnh nhưng vì chi phí sản xuất không cao nên lợi nhuận tốt, được nhiều hãng quan tâm. Ðặc biệt, nhu cầu xem phim tài liệu qua nền tảng số tăng mạnh trong thời gian đại dịch COVID-19 bùng phát cũng góp phần làm thay đổi ngành công nghiệp phim tài liệu. Theo thống kê từ năm 2018 đến năm 2021, nhu cầu xem phim tài liệu trên các nền tảng số đã tăng hơn gấp đôi. Những bộ phim từng hy vọng kiếm được chỉ vài triệu USD tại phòng vé, giờ được bán cho các nền tảng phát trực tuyến với giá 10-20 triệu USD.

Cảnh trong phim Lửa Thiện Nhân

Ðạo diễn Lan Nguyên thì cho rằng, thương mại hóa phim tài liệu đã giúp người làm phim có thể sống được, phim tài liệu bán được và được đông đảo khán giả tiếp cận. Ðể đạt điều đó, có hai điều cần thiết. Thứ nhất, tập trung phát triển về mặt hình ảnh, để những góc máy phim tài liệu hấp dẫn và chất lượng hơn. Thực tế, trên thế giới có nhiều phim tài liệu mà khung hình đẹp như tranh vẽ và nội dung truyền tải rộng lớn. Một bộ phim đẹp về phần nhìn, sâu sắc về nội dung luôn là điều nhà làm phim nào cũng hướng tới. Tuy nhiên, trong phim tài liệu, điều quan trọng nhất chính là cảm xúc. Bởi phim tài liệu là một thể loại đặc biệt mà nếu không có sự đồng cảm, niềm yêu mến nhân vật hay câu chuyện thì rất khó để theo đuổi đến cùng. Ông Cao Trung Hiếu, Giám đốc sáng tạo dự án Những vết thương lành bày tỏ: Giữa cuộc sống hối hả này, thời đại mà những nội dung ngắn lên ngôi, những câu chuyện chậm rãi và sâu lắng luôn có chỗ đứng.

Gây ấn tượng với các Liên hoan Phim quốc tế qua bộ phim Những đứa trẻ trong sương, đạo diễn Hà Lệ Diễm cho rằng: “Ða số khán giả sẽ thích những bộ phim có câu chuyện, đường dây kể chuyện rõ ràng, có kịch tính và nhân vật mạnh, cá tính. Nếu phim vừa cảm động vừa hài hước thì lại càng dễ được khán giả để ý. Thông thường khán giả đại chúng sẽ thích đi xem cùng người thân, bạn bè, gia đình nên những phim có yếu tố gia đình, cảm động và thêm các tình tiết hài hước thì sẽ được nhiều người chọn xem”. 

Theo đạo diễn Lan Nguyên, phim tài liệu có lợi thế là sự thật, những câu chuyện thật, nên muốn làm phim tài liệu có cảm xúc không thể cố, không thể dàn dựng mà cần xuất phát từ những điều ẩn sâu trong tim mỗi người. Hãy làm phim về những điều thực sự chạm tới bạn, điều đó sẽ chạm tới khán giả đại chúng.

Tuy nhiên, để có được chỗ đứng vững chắc ngoài rạp, phim tài liệu vẫn còn cả chặng đường dài từ thay đổi nhận thức của người làm, người xem đến những sản phẩm ấn tượng, giúp nhận diện và khẳng định vị trí riêng biệt của thể loại này.

CÔNG LÂM

Nguồn: Tạp chí VHNT số 559, tháng 1-2024