Người Hoa ở TP.HCM sống tập trung thành khu vực, tụ cư chủ yếu ở quận 5, quận 6, quận 10, quận 11... Trong đó, quận 5 được xem là trung tâm kinh tế, văn hóa lớn của cộng đồng người Hoa. Ở đó, họ vẫn còn gìn giữ, sinh sống trong các ngôi nhà cổ. Đây là bằng chứng sinh động cho sự thích ứng văn hóa từ phong cách kiến trúc cho đến phong tục tập quán qua các giai đoạn lịch sử của TP.HCM.

Nhà ở là một hiện tượng văn hóa vật chất, tồn tại cùng với sự phát triển của xã hội loài người. Sự biến đổi của nhà ở thường được quy định bởi các yếu tố: môi trường địa lý; trình độ phát triển kinh tế, xã hội và tập quán của dân tộc.

Về nhà ở của người Hoa tại TP.HCM, chúng tôi xem xét từ 2 góc độ. Một mặt, ngôi nhà là sản phẩm văn hóa dân tộc. Nó được xây dựng từ sự khéo léo của đôi bàn tay, từ quan niệm về cái đẹp trong truyền thống kết hợp với quan niệm về cái đẹp của thời đại. Kỹ thuật làm nhà còn biểu hiện trình độ hiểu biết của con người về tự nhiên cũng như sự thích nghi với môi trường sống. Mặt khác, ngôi nhà còn là nơi hội tụ những sinh hoạt văn hóa của dân tộc. Ngôi nhà là nơi chứng kiến những dấu mốc quan trọng của đời người: sinh đẻ, cưới xin, ma chay, lễ tết... Chính ở dưới mái nhà, thế hệ cha ông đã nói những lời tâm huyết với con cháu, truyền lại cho thế hệ sau những kinh nghiệm lao động, phong tục tập quán, giảng giải cho con cháu về những mối quan hệ xã hội... Ngôi nhà vừa là trường học, vừa là xưởng thủ công gia đình, trong đó thày là những thế hệ đi trước, là thợ cả, còn thế hệ sau là trò, là những người học nghề.

Ngoài ra, ngôi nhà là nơi bảo tồn, kế thừa và phát huy những truyền thống tốt đẹp của văn hóa dân tộc. Người Hoa coi ngôi nhà là nơi thờ phụng tổ tiên, thờ trời, phật, thánh thần, các gia thần và là nơi sinh hoạt, buôn bán, lao động sản xuất, tiếp khách của gia đình. Ở đô thị, người Hoa thường làm các nghề buôn bán, lao động tay chân, địa bàn khá tập trung nên họ thường ở nhà liên kế (nhà phố). Ở nông thôn, họ thường ở nhà biệt lập, thích nghi với môi trường, phù hợp với nghề chăn nuôi, dịch vụ và mua bán lẻ... Dù ở đô thị hay nông thôn, người Hoa vẫn tuân thủ các nguyên lý phong thủy, triết lý Nho giáo trong xây dựng, bài trí không gian.

1. Không gian nhà ở của người Hoa

Kết cấu kiến trúc, trang trí bên ngoài

Trải qua nhiều thế kỷ, người Hoa đã thích ứng dần với những nét văn hóa của người Việt. Tuy nhiên trong kiến trúc nhà ở, họ vẫn giữ được phong cách rất riêng, nhìn vào rất dễ phân biệt với kiến trúc nhà ở của người Việt.

Khảo sát một số khu vực tập trung đông người Hoa ở quận 5 có thể nhận thấy những nét đặc trưng của người Hoa thông qua cách sắp xếp và trang trí nhà cửa. Họ lấy màu đỏ làm chủ đạo, ngoài ra còn dán, vẽ chữ Hán trong và ngoài nhà. Các bàn thờ thần thánh, tổ tiên được đặt ở những nơi trang trọng và linh thiêng. Họ trang trí nhà cửa bằng các băng giấy, liễn màu đỏ có đề câu đối được viết chữ Hán bằng nhũ vàng hoặc mực nho đen, ghi các lời chúc mừng, cầu nguyện, treo lồng đèn nhiều màu...

Người Hoa thường dán bùa được thỉnh ở chùa về, dán kiếng (bùa niêu ông Hổ) ở cửa nhà để trấn áp ma quỷ, trừ tà đem lại sự may mắn, bình an cho gia đình (1). Ngoài ra, họ còn dán 5 tờ giấy đỏ có chấm vàng. Sự tích kể lại: “Ngày xưa có một con yêu quái ăn thịt người, mỗi đêm nó đến một nhà và bắt người ăn thịt. Sau khi ăn thịt xong lấy tay có móng vuốt dính máu cào lên cửa nhà đó để đánh dấu đã ăn thịt rồi. Có một ông lão từ nơi khác đến vùng đó nghe kể lại sự tích, ông đã chỉ cho người dân cắt giấy đỏ và lấy nhũ vàng chấm lên như vết móng tay của con yêu quái dán trước cửa nhà và ông lão đã làm phép vào tờ giấy đỏ có chấm nhu vàng, từ đó ma quỷ không đến quấy phá và ăn thịt người nữa” (2).

Người Hoa ở TP.HCM thường xây dựng nhà cửa ở nơi đông dân cư để thuận lợi cho việc làm ăn, buôn bán. Phổ biến hơn cả là nhà phố, có một hoặc hai tầng với chiều ngang hẹp, chiều sâu rất dài. Những vật liệu chính dùng để xây dựng nhà ở đây đều có sức chịu lực và độ bền cao do đặc điểm khí hậu khắc nghiệt của vùng đất phương Nam. Thông thường, các ngôi nhà có kết cấu kiểu nhà khung gỗ, hai bên có tường gạch ngăn cách. Khuôn viên trung bình của các ngôi nhà có chiều ngang từ 4-8m, chiều sâu từ 10-40m, biến thiên theo từng tuyến phố. Bố cục mặt bằng phổ biến gồm: vỉa hè, hiên, nhà chính, nhà phụ, hiên, nhà cầu, sân trong, hiên, nhà sau ba gian, vườn sau. Thực chất, nhà phố của người Hoa bao gồm nhiều nếp nhà, bố trí theo chiều sâu, gồm 3 phần: không gian buôn bán, không gian sinh hoạt và không gian thờ cúng. Cách phân chia này phù hợp với mặt bằng hẹp và kết hợp nhiều công năng của ngôi nhà. Có thể nhận thấy đây là một sản phẩm kiến trúc mang tính văn hóa khu vực.

Bố cục không gian bên trong

Trước tiên là không gian thờ cúng, tục thờ cúng tổ tiên của người Hoa bắt nguồn từ đạo hiếu của Nho gia. Ngoài việc hướng về cội nguồn, họ còn quan niệm, ông bà tổ tiên đã khuất vẫn có thể phù hộ cho con cháu trong cuộc sống dương gian được bình an vô sự, tránh được những tai ương…

Khác với người Việt, trang thờ ông bà của người Hoa được đặt ngang hàng với các trang thờ thần linh hoặc thờ phật ở trên cao, chính giữa gian nhà chính. Riêng người Hoa Phúc Kiến thì trang thờ ông bà nhỏ hơn các trang thờ thần linh và được đặt thấp hơn ở một bên. Trên trang thờ ông bà, người Hoa không đặt di ảnh như người Việt mà chỉ đặt bài vị, đó là một khung kính bên trong lồng giấy đỏ viết chữ Hán bằng nhũ vàng. Trên đó ghi họ tên, ngày tháng năm mất của người người đã khuất. Con cháu căn cứ vào ngày tháng trên đó mà cúng giỗ. Người Hoa không thờ di ảnh. Nếu có, họ thường treo di ảnh ở trên tường phía bên phải hoặc trái căn nhà, sao cho di ảnh không hướng ra cửa chính, không cần phải ở cạnh trang thờ. Ngoài ngày giỗ, lễ tết, các gia đình phải sắm lễ trình báo tổ tiên khi có bất kỳ sự kiện nào như đầy tháng, thôi nôi, mừng thọ, lễ cưới, lễ tang…

Trong bố trí về nội thất, gian thờ tự và tiếp khách được chăm chút hơn cả. Dù có sự khác nhau đôi chút về hình thức, nhưng người Hoa cả ở 3 miền đều đặt bàn thờ ở vị trí trung tâm, nơi trang trọng nhất trong mỗi gia đình. Tủ thờ là vật đẹp nhất trong nhà thể hiện lòng thành kính, hiếu thảo của người đang sống với tổ tiên. Đối với những gia đình khá giả, tủ thờ được làm bằng gỗ quý, chạm khắc tinh xảo. Ngoài đồ đạc dùng để tế tự không được để vật dụng khác lên ban thờ. Trung tâm của ban thờ là bát nhang. Những gia đình khá giả còn có đỉnh đồng để đốt trầm vào mỗi dịp cúng kiến, đỉnh đồng thường được chạm khắc long, lân, mai, trúc. Hai bên bát nhang phía trước là đôi chân đèn để thắp nến, có ý nghĩa tượng trưng cho đôi vầng nhật nguyệt, cũng nói lên rằng linh hồn của người đã khuất không bao giờ tắt.

Tường sau bàn thờ nhà khá giả là hoành phi, liễn đối xứng bằng Hán tự, sơn son thếp vàng, nói lên công đức của những người đã khuất. Ở gia đình bình dân, thường là tranh dân gian vẽ ngũ quả, chiếc cuốn thư, cá chép vượt vũ môn hoặc treo chữ Phúc, Lộc, Thọ. Đặc biệt, nhiều gia đình có tranh thờ vẽ trên kiếng với những phong cảnh thanh bình.

Ngôi nhà truyền thống của người Hoa thường có ba hoặc năm gian, trong đó gian giữa được coi là quan trọng nhất, là trung tâm của ngôi nhà. Những việc quan trọng như: thờ phụng, tiếp khách, sinh hoạt… đều diễn ra ở gian này. Gian giữa luôn có cửa lớn, mở cửa là nhìn thấy trời đất lưu thông, âm dương hòa hợp. Bàn thờ là nơi thể hiện lòng thành kính của con cháu đối với tổ tiên nên thường được lập ở gian giữa. Gia chủ không được kê giường ngủ đối diện với bàn thờ.

Nhà ở nông thôn có kiến trúc ít biến đổi, nên vẫn giữ được kiểu bàn thờ truyền thống, được đặt theo đúng phong thủy. Với những ngôi nhà ở thành thị, cách bố trí và đồ thờ cúng cũng có sự khác biệt, vừa phù hợp với không gian hiện đại, vừa giữ được tính tôn nghiêm nơi thờ cúng.

Quan trọng không kém là không gian phòng khách, nơi tiếp đón họ hàng, thân hữu. Ở vị trí trung tâm với vai trò là không gian sinh hoạt chung đồng thời là nơi tiếp đón khách quý, bạn bè nên cách thiết kế, bài trí trong không gian phòng khách có ảnh hưởng rất lớn đến tài vận của toàn bộ các thành viên trong gia đình. Người Hoa thường treo các bức tranh sơn thủy, hoa cỏ xanh tươi, hạc, phượng hoàng… ở phòng khách. Đó là biểu tượng cho sự cát tường, thịnh vượng. Nếu gia chủ muốn treo hình hổ, chim ưng… để bảo vệ gia trạch trong phòng khách thì phải chú ý hướng đầu của chúng ra ngoài cửa.

Theo phong thủy, phòng khách được bố trí, sắp đặt là căn phòng đầu tiên của ngôi nhà và ở vị trí gần nhất với cổng ra vào. Bên cạnh việc tiện lợi cho khách khi đến chơi, phòng khách còn phải là nơi hấp thu được nhiều không khí và ánh sáng tự nhiên nhất. Đây là cách giúp các thành viên trong gia đình luôn khỏe mạnh, dồi dào sức khỏe.

Phòng ngủ được xem là nơi thể hiện quyền lực cá nhân. Phòng ngủ được bố trí ở nửa nhà sau, phòng ngủ của nam, nữ nằm ở hai bên trái, phải của căn nhà theo nguyên tắc nam tả, nữ hữu. Người Hoa phân biệt rõ ràng giữa không gian chính và thứ (quân và thần). Theo đó, phòng ngủ của chủ nhà được thiết kế rộng rãi và có vị trí đẹp hơn các phòng ngủ khác. Nếu chủ nhà ở phòng thứ thì quyền lực dễ bị tiểu nhân (3) dẫn động, khó phát triển sự nghiệp, việc dạy dỗ con cái gặp nhiều trở ngại.

Hướng phòng ngủ có ảnh hưởng không nhỏ tới cuộc sống của con người. Phòng ngủ ở hướng tây nam và tây bắc có lợi cho người đã trưởng thành. Phòng ngủ đặt ở phía bắc sẽ yên tĩnh, rất tốt cho người kém sức khỏe, thường bị mất ngủ. Phòng ngủ đặt ở phía tây giúp đời sống vợ chồng thêm mặn nồng. Phòng ngủ phía đông hoặc đông nam rất thích hợp với lứa tuổi thanh niên...

Người Hoa không dùng từ gian bếp mà dùng từ nhà bếp. Nếu làm nhà xem tuổi đàn ông, thì xây bếp xem tuổi đàn bà. Bếp nấu phải đảm bảo tàng phong tụ khí (4), tức là nên tránh những nơi gió lùa, để tụ được những luồng khí tốt. Khi phân khu chức năng trong nhà, cần lựa chọn vị trí phòng bếp tránh được hướng gió. Theo đó, phòng bếp không nên nhìn thẳng ra cửa chính, không bố trí cửa sổ phía sau khu vực bếp nấu. Ngoài ý nghĩa phong thủy, việc đặt bếp nấu đúng hướng gió sẽ tiềm ẩn nguy cơ cháy nổ lớn.

Bên cạnh đó, phòng bếp cũng cần phải đảm bảo tọa hung hướng cát, nghĩa là, phòng bếp nên được đặt ở hướng xấu và nhìn về hướng tốt, giúp đẩy lùi, ngăn chặn những điều không tốt, mang đến sự may mắn cho gia đình. Hơn nữa, cần phải chú ý nguyên tắc thủy hỏa bất dung. Nghĩa là, bếp nấu nên tránh đặt lên trên rãnh, mương, đường nước. Một điều rất quan trọng đối với người Hoa đó là không nên đặt bếp ngay dưới xà ngang, họ cho rằng, đó là cách cục xà ngang đè ông táo (5). Nếu đã phạm, gia chủ có thể làm thêm trần giả hoặc đóng thêm tủ bếp để che xà ngang bên trên. Nhà bếp không chỉ để nấu nướng, khu vực này còn có khá nhiều kiêng kỵ, là nơi tăng thêm vận khí cho gia chủ, từ việc cải thiện sức khỏe, cho đến công việc xã hội... Gia chủ phải đặt bếp tương ứng với mệnh tuổi của gia chủ và theo một số nguyên tắc khác như: tránh nền xú uế, tránh nhìn ra cửa chính...

Gia đình người Hoa ở TP.HCM thường có bàn thờ táo quân, vị thần cai quản bếp núc, cai quản nội gia. Họ thờ táo quân tại bếp, thường là một bàn thờ nhỏ, có một mảnh giấy đỏ viết 4 chữ Hán: “Định phúc táo quân”. Có nơi dán thêm câu đối với ý nghĩa cầu thần phù hộ cho bếp núc trong gia đình lúc nào cũng đỏ lửa, gia đình no ấm, đủ đầy.

Táo quân được cúng trang trọng nhất vào ngày 23 tháng chạp. Theo truyền thuyết, vào ngày này, táo quân sẽ về chầu Ngọc hoàng, báo cáo mọi sự việc của gia chủ trong một năm. Ngày ông táo về trời, lễ vật được cúng đa phần là những món ăn ngọt như chè, bánh, mứt… đồng thời gia chủ còn đốt hạc hoặc ngựa giấy...

2. Nhà ở truyền thống của người Hoa là những di sản văn hóa

Trước đây, những gia đình giàu có thường sử dụng nguyên vật liệu, hiện vật từ Trung Quốc để xây dựng và trang trí nhà cửa. Vào thời điểm đó, họ sử dụng giao thông đường thủy là chủ yếu. Sông Sài Gòn, kênh Tàu Hủ lúc đó còn rộng, chưa bị bồi lấp, nhà cửa hai bên còn thưa thớt nên rất thuận lợi cho việc chuyên chở nguyên vật liệu. Tuy nhiên, qua thời gian những ngôi nhà này đã thực hiện nhiều đợt trùng tu lớn, người Hoa đã sử dụng thêm các nguyên vật liệu, kỹ thuật tại địa phương để tu bổ, gia cố cũng như xây mới.

Mặt khác, người Hoa cũng tiếp nhận những nét đặc trưng, tinh hoa trong kiến trúc của người Việt. Trong kết cấu mái, người Việt dùng giá chiêng để nâng đỡ mái nhà còn người Hoa sử dụng kỹ thuật chồng rường. Để mở rộng diện tích hiên, người Hoa đã sáng tạo ra đấu củng, vừa có tác dụng chịu lực, vừa là một chi tiết trang trí.

Trong quá trình hội nhập, giao lưu văn hóa giữa hai tộc người Hoa - Việt tại TP.HCM vốn là một xu thế tất yếu, diễn ra tự nhiên và hòa bình. Do đó, các yếu tố đặc sắc vốn có của hai nền văn hóa vẫn được lưu giữ, tạo nên sự đa dạng cho văn hóa Việt Nam nói chung. Những dấu ấn trong ngôi nhà của người Hoa ở TP.HCM đã minh chứng cho sự có mặt từ sớm của người Hoa ở nơi đây và vai trò quan trọng của họ đối với sự ra đời, phát triển của đô thị Sài Gòn - Chợ Lớn. Đặc biệt hơn, các bằng chứng về giao lưu văn hóa này còn thể hiện quá trình giao lưu, hội nhập kinh tế, văn hóa diễn ra sôi động ở Sài Gòn xưa và nay. Qua đó đóng góp vào quá trình giao lưu kinh tế, văn hóa giữa Việt Nam và Trung Hoa trong lịch sử kinh tế, văn hóa Việt Nam. Hiện tại, một số ngôi nhà người Hoa đã trở thành những di sản văn hóa kiến trúc cấp thành phố và cấp quốc gia, là những điểm tham quan của du khách trong hành trình khám phá di sản văn hóa tại TP.HCM.

Việc công nhận di sản không chỉ nhằm bảo tồn những công trình lịch sử, công trình xây dựng cũ mà còn bảo tồn toàn bộ môi trường lịch sử của di sản. Trong lĩnh vực bảo tồn di sản, phát triển bền vững có thể được hiểu là sự đảm bảo tồn tại lâu dài của di sản cho các thế hệ tương lai nhưng không cản trở nhu cầu nâng cao chất lượng sống của con người hiện đang sống trong di sản.

____________

1. Nguyễn Cẩm Thúy, Định cư của người Hoa trên đất Nam Bộ (từ TK XVII đến năm 1945), Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2000.

2. Vi Lê Minh, Lễ tết Trung Quốc, Đinh Thị Thu dịch, Nxb Tổng hợp TP.HCM, 2012, tr.28.

3. Tiểu nhân, được hiểu là người xấu tính, hay ghen ghét, hãm hại khi thấy người khác hơn mình.

4. Nguyễn Tiến Đích, Kỹ thuật làm nhà theo phong tục và văn hóa phương Đông, Nxb Xây dựng, Hà Nội, 2011, tr.100.

5. Ông táo hay táo quân, là vị thần trông coi việc bếp núc, củi lửa nhằm bảo vệ gian bếp, bảo vệ ngôi nhà khỏi bị hỏa hoạn. 

Nguồn : Tạp chí VHNT số 405, tháng 3 - 2018

Tác giả : NGUYỄN ĐỨC TUẤN