Ba Na là tộc người còn lưu giữ khá phong phú bản sắc văn hóa của nhóm ngôn ngữ Môn - Khơme và có những nét văn hóa độc đáo riêng, cũng như những nét văn hóa tiêu biểu của các cư dân sinh sống ở Trường Sơn - Tây Nguyên. Người Ba Na sinh sống ở các tỉnh Gia Lai, Kon Tum, Bình Định và Phú Yên, trong đó thành phố Kon Tum là địa phương có số dân sinh sống tương đối đông.

Thời gian qua, được sự quan tâm của Đảng bộ, chính quyền thành phố Kom Tum, đồng bào Ba Na nơi đây đã triển khai tích cực công tác bảo tồn và phát huy những giá trị di sản văn hóa (DSVH) truyền thống của dân tộc. Sau khi Luật DSVH sửa đổi và bổ sung được ban hành, cùng với đó là các văn bản hướng dẫn của Sở VHTTDL Kon Tum đã tham mưu cho tỉnh, lập đoàn khảo sát và lên kế hoạch triển khai thực hiện bảo tồn và phát huy DSVH Ba Na. Qua khảo sát, sưu tầm, phục dựng các DSVH phi vật thể, đoàn đã tiến hành sưu tầm các bộ chiêng cổ, phục dựng lễ hội của người Ba Na...

Cùng với đó Phòng Văn hóa và Thông tin thành phố Kon Tum, các tổ chức đoàn thể luôn có tinh thần trách nhiệm cao đối với DSVH của cộng đồng, phân ca túc trực, nhiệt tình, chu đáo, hướng dẫn cho du khách bước đầu gây thiện cảm và ấn tượng tốt cho du khách.

Nhờ có sự phối hợp chặt chẽ của các cơ quan chức năng trên địa bàn, các hoạt động văn hóa truyền thống của người Ba Na được duy trì, không làm mất đi bản sắc văn hóa truyền thống. Thành phố và chính quyền địa phương nơi có cộng đồng người Ba Na sinh sống đã tổ chức các khu vực bán hàng lưu niệm, công tác vệ sinh môi trường được quan tâm, kết hợp với các tổ chức xã hội như hội phụ nữ, đoàn thanh niên, hội cựu chiến binh thường xuyên vận động, nhắc nhở bà con giữ gìn vệ sinh môi trường, giữ cho cảnh quan luôn sạch đẹp.

Do công tác bảo tồn và phát huy DSVH cần đến nguồn kinh phí rất lớn, thành phố Kon Tum đã bước đầu tiến hành công tác xã hội hóa, vận động tuyên truyền nhân dân địa phương đầu tư, ủng hộ kinh phí. Qua đó, có thêm nguồn lực tài chính để chủ động phục vụ công tác bảo tồn và phát huy DSVH.

Công tác tuyên truyền giáo dục Luật DSVH và hoạt động bảo tồn, phát huy DSVH đã đạt được sự đồng thuận cao giữa chính quyền và các tầng lớp nhân dân, đặc biệt là bà con dân tộc Ba Na.

Tuy nhiên, trước sự tác động của quá trình đô thị hóa hiện nay cộng với sự phát triển của các loại hình, phương tiện truyền thông mới, những giá trị DSVH Ba Na đứng trước những biến đổi, theo chiều hướng tiêu cực làm nhạt nhòa bản sắc. Vì vậy, thành phố Kom Tum tiếp tục đề xuất nhiều chính sách để giữ gìn, bảo tồn và phát huy DSVH của người Ba Na. Cụ thể:

Xây dựng hoàn thiện cơ chế chính sách, tăng cường phổ biến văn bản quản lý về việc bảo tồn các giá trị văn hóa truyền thống.

Nâng cao trách nhiệm của cấp ủy Đảng, chính quyền đối với công tác bảo tồn và phát huy giá trị của DSVH nói chung, DSVH của người Ba Na nói riêng.

Tuyên truyền sâu rộng trong nhân dân về Luật DSVH và các văn bản pháp quy liên quan đến DSVH. Giới thiệu tổng quát về giá trị lịch sử, văn hóa, khoa học của từng di tích trên các phương tiện thông tin đại chúng như: đài truyền hình, phát thanh, sách, báo, tạp chí, internet, xây dựng phần mềm quản lý… Phương pháp này có tác động ở cả hai mặt, đó là nâng cao nhận thức của quần chúng và tôn vinh giá trị di tích lịch sử - văn hóa với người dân trong nước và bạn bè quốc tế.

Tuyên truyền, giới thiệu về di tích lịch sử - văn hóa tiêu biểu theo chương trình ngắn hạn, trung hạn và dài hạn, hoặc theo từng chủ đề cụ thể trên các phương tiện thông tin truyền thông ở địa phương và trên toàn quốc.

Tuyên tuyền, quảng bá các giá trị văn hóa phi vật thể của di tích như: nghi thức tế lễ, rước sách, các hoạt động văn hóa dân gian, dân tộc, trò chơi dân gian, đồng thời phổ biến kế hoạch tu bổ, tôn tạo, khai thác, phát huy giá trị di tích lịch sử - văn hóa, về lịch lễ hội.

Đẩy mạnh công tác sưu tầm, phục dựng và tôn tạo DSVH của người Ba Na ở thành phố Kom Tum.

Phân cấp quản lý di tích gắn trách nhiệm của chính quyền địa phương đối với di sản. Xây dựng kế hoạch kinh phí từ ngân sách tỉnh, thành phố và cơ sở hỗ trợ cho tu bổ, tôn tạo di sản vật thể, sưu tầm, phục dựng các di sản phi vật thể. Có cơ chế chính sách khuyến khích, khen thưởng các tổ chức, cá nhân tham gia bảo tồn và phát huy DSVH của người Ba Na.

Tăng cường nguồn lực cho công tác bảo tồn và phát huy DSVH

Thực hiện có hiệu quả chương trình mục tiêu quốc gia về tu bổ, chống xuống cấp di tích và các dự án đầu tư lớn cho tu bổ các di tích. Tích cực đề nghị Bộ VHTTDL tăng nguồn vốn cho việc bảo tồn, tôn tạo di tích gắn với người Ba Na, nhất là vốn xây dựng cơ bản và chương trình mục tiêu.

Tỉnh, thành phố và cơ sở dành nguồn vốn từ ngân sách cho tu bổ, tôn tạo di sản vật thể, sưu tầm phục dựng di sản phi vật thể, yêu cầu các nguồn vốn đối ứng khi di tích được ngân sách tỉnh và Trung ương hỗ trợ trùng tu, tôn tạo, chống xuống cấp di tích, sưu tầm phục dựng di sản phi vật thể.

Huy động và sử dụng có hiệu quả đúng mục đích, có khoa học nguồn vốn do các tổ chức kinh tế, xã hội, các doanh nghiệp và nhân dân đóng góp tu bổ, tôn tạo di tích. Đẩy mạnh xã hội hóa hoạt động tu bổ tôn tạo di tích, nhất là với các di tích được xếp hạng cấp tỉnh, các di tích chưa được xếp hạng, sưu tầm phục dựng di sản phi vật thể gắn với người Ba Na.

Tiếp tục đầu tư có trọng điểm trong công tác tu bổ, tôn tạo di tích, sưu tầm phục dựng di sản phi vật thể. Kinh phí hoạt động là không thể thiếu đối với công tác quản lý, bảo vệ, tu bổ tôn tạo di tích lịch sử văn hóa. Đây là vai trò của quản lý nhà nước, của cộng đồng đối với di tích. Đầu tư kinh phí cho công tác tu bổ, tôn tạo di tích là một yếu tố quan trọng để bảo tồn và phát huy giá trị của di sản. Việc lập kế hoạch ngắn hạn, dài hạn trong tu bổ, tôn tạo, sưu tầm, phục dựng di sản là nhiệm vụ hàng đầu. Phòng Văn hóa - Thông tin cần chủ động phối hợp với các phường, xã có bà con người Ba Na sinh sống tiến hành khảo sát thực địa nhằm gìn giữ và phát huy giá trị của di sản trong những năm tiếp theo, đưa ra các bước thực hiện cụ thể và phù hợp với tình hình thực tế của địa phương.

Tăng cường giáo dục giá trị DSVH cho học sinh dân tộc Ba Na

Cần có nhiều các ấn phẩm sách, báo viết về DSVH của người Ba Na ở Kon Tum

Nếu tuyên truyền giới thiệu các DSVH càng nhiều và chất lượng các bài viết càng tốt thì nhân dân và cộng đồng quốc tế càng hiểu thêm về văn hóa của người Ba Na thông qua các DSVH còn giữ lại. Khi họ nhận thức được giá trị DSVH và tự hào về nó, bản thân họ sẽ tự thấy cần có trách nhiệm trong việc giữ gìn và phát huy DSVH của cha ông để lại.

Thường xuyên thực hiện gắn kết hoạt động giữ gìn và phát huy giá trị DSVH với giáo dục học đường

Đưa vào chương trình giáo dục các cấp, đặc biệt là con em người Ba Na nội dung, ý nghĩa, vai trò của DSVH đối với đời sống xã hội, phổ biến rộng rãi các kết quả nghiên cứu về văn hóa, biên soạn và hệ thống thành tài liệu, giáo trình giảng dạy ở nhà trường. Thường xuyên phối hợp với tổ chức liên quan để tổ chức các cuộc thi tìm hiểu về DSVH Ba Na, đưa vào chương trình học tập của học sinh trên địa bàn thành phố Kon Tum, định kỳ tổ chức cho các em tham quan, hoạt động ngoại khóa tại các DSVH gắn với DSVH Ba Na để nâng cao nhận thức của thế hệ trẻ về lịch sử văn hóa dân tộc. Đồng thời, cần thiết phải giữ gìn các giá trị DSVH phi vật thể thông qua quá trình đào tạo. Các trường văn hóa nghệ thuật của tỉnh là nơi lưu giữ, truyền bá đầy đủ và chuẩn xác nhất các loại hình nghệ thuật văn hóa Ba Na. Việc đào tạo đội ngũ kế thừa là cách làm hiệu quả nhất để giúp thế hệ trẻ hiểu rõ hơn những giá trị, đặc trưng của văn hóa dân tộc Ba Na. Tổ chức cho học sinh tham quan và mở các lớp học tại không gian văn hóa của người Ba Na, coi đó là những bài học ngoại khóa trong chương trình học tập môn lịch sử địa phương, tổ chức các buổi nói chuyện chuyên đề với các chủ đề về DSVH.

Chăm lo đào tạo và bồi dưỡng cán bộ chuyên môn trong lĩnh vực bảo tồn và phát huy DSVH

Trong các cơ quan quản lý nhà nước về văn hóa, du lịch và các cơ quan liên quan, đội ngũ các cán bộ quản lý, công chức, viên chức có vai trò rất quan trọng trong việc tham mưu đề xuất ban hành và hướng dẫn, tổ chức thực hiện các chính sách hỗ trợ cho hoạt động quản lý văn hóa nói chung và quản lý di sản dân tộc nói riêng trong mối quan hệ với phát triển du lịch. Chính vì vậy, nếu nhận thức của đội ngũ cán bộ quản lý nhà nước, đặc biệt ở cấp địa phương chưa đầy đủ, sẽ ảnh hưởng đến hiệu lực quản lý nhà nước về văn hóa trên địa bàn.

Phát huy vai trò của cộng đồng trong bảo tồn và phát huy DSVH

Trong thời đại công nghệ thông tin ngày càng phát triển, mọi người dân đều có thể tiếp cận với các phương tiện thông tin một cách thường xuyên. Vì vậy, việc áp dụng công nghệ thông tin để giới thiệu quảng bá DSVH Ba Na là cần thiết. Thành phố Kon Tum cần nghiên cứu khảo sát, bổ sung các thông tin trên trang tin điện tử của phường, xã nơi có bà con người Ba Na sinh sống; có thêm các bài viết giới thiệu về người Ba Na trên mạng internet để đông đảo khách du lịch, người dân có thể cập nhật, tìm hiểu thêm thông tin về người Ba Na.

Thông qua các phương tiện thông tin đại chúng như hệ thống loa phát thanh của phường, xã, đăng tải những nội dung của Luật DSVH và các bài viết mang ý nghĩa giáo dục, nâng cao nhận thức cho cộng đồng dân cư về những giá trị của di tích trong đời sống xã hội.

Để công tác tuyên truyền đạt hiệu quả, cần đặc biệt chú trọng vào thời điểm có đông người dân. Việc tuyên truyền cần thực hiện với nhiều hình thức đa dạng và phong phú nhằm xây dựng ý thức trách nhiệm, tự giác của các tầng lớp nhân dân trong việc gìn giữ DSVH độc đáo của mình.

Vai trò của bà con người Ba Na là một trong những yếu tố quan trọng trong hoạt động bảo tồn và phát huy DSVH tại đây, bởi di sản được tạo ra từ cộng đồng và cũng chính cộng đồng sử dụng đó. Do vậy, việc hướng cộng đồng cư dân địa phương tham gia vào quản lý, bảo vệ và phát huy giá trị di sản là rất quan trọng, nếu làm tốt vấn đề này thì hiện tượng vi phạm di tích sẽ được giảm đi và được bảo vệ và phát huy tốt hơn.

Tăng cường thanh tra, kiểm tra, thi đua khen thưởng. Cần thực hiện có chất lượng và hiệu quả việc phối hợp giữa các cấp, ngành, đặc biệt là sự phối hợp liên ngành, trong quá trình thực hiện thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật, giải quyết khiếu nại, tố cáo và xử lý vi phạm pháp luật về di tích lịch sử văn hóa, đảm bảo phát hiện và xử lý kịp thời, dứt điểm các vi phạm, không để tồn tại dây dưa, kéo dài.

Kiểm tra định kỳ hoặc đột xuất các dịch vụ kinh doanh văn hóa du lịch để phát hiện sớm những sai phạm và có biện pháp xử lý kịp thời, đồng thời có biện pháp bảo vệ, giữ gìn các hiện vật lưu giữ, đồ thờ tự trong các di tích.

Việc đề cao vai trò của ban thanh tra nhân dân trong thanh, kiểm tra các vi phạm trong công tác bảo tồn và phát huy DSVH cũng cần được chú trọng. Bởi trên thực tế, các cơ quan quản lý không thể thường xuyên kiểm tra và phát hiện sớm các vi phạm về di tích. Chính cộng đồng mới là lực lượng nòng cốt để theo dõi, giám sát các vi phạm xảy ra tại địa phương, trên cơ sở đó, báo cáo các cơ quan chức năng và có biện pháp giải quyết kịp thời.

Công tác thanh tra, kiểm tra việc chấp hành pháp luật, giải quyết khiếu nại, tố cáo và xử lý vi phạm pháp luật về DSVH cần thực hiện đồng bộ các nội dung: Biểu dương, khen thưởng kịp thời các tổ chức, cá nhân chấp hành tốt pháp luật về DSVH. Phát hiện và xử lý đúng người, đúng tội đối với các tổ chức, cá nhân vi phạm pháp luật về DSVH. Việc lựa chọn những điển hình để làm mẫu, biểu dương, khen thưởng và xử lý vi phạm sẽ mang lại hiệu quả cao hơn cho công tác quản lý DSVH.

Hiện nay, dưới sự quan tâm của Đảng và Nhà nước, đời sống vật chất và tinh thần của người Ba Na đã được thay đổi một cách rõ rệt. Công tác bảo tồn và phát huy các giá trị DSVH của người Ba Na cũng được quan tâm, bước đầu đã có những chuyển biến tốt. Công tác nghiên cứu, sưu tầm các DSVH và công tác bảo tồn và phát huy các DSVH cũng đã được nghiên cứu, tìm hiểu.

Tóm lại, để đạt được những thành tựu tốt hơn nữa trong công tác bảo tồn và phát huy các giá trị DSVH của người Ba Na ở thành phố Kon Tum, Đảng bộ và chính quyền thành phố cần triển khai và áp dụng có hiệu quả những chính sách hợp lý. Có như vậy, những giá trị văn hóa đặc sắc của người Ba Na mới phát huy được trong cuộc sống ngày nay.

Tác giả: Lê Trung Kiên

Nguồn: Tạp chí VHNT số 437, tháng 9-2020