Sự phát triển mạnh mẽ của công nghệ thông tin, đặc biệt là internet cùng với sự bùng nổ của các nền tảng truyền thông xã hội và sự phổ biến của các thiết bị kết nối mạng, đã tạo nên những thay đổi căn bản trong đời sống văn hóa, xã hội. Trong phạm vi bài viết, đề cập tới vấn đề ứng xử văn hóa trên không gian mạng, đồng thời đề xuất một số giải pháp nhằm hạn chế, giảm thiểu tiêu cực của quá trình chuyển đổi số hiện nay.

Sự xuất hiện của internet cùng với việc sử dụng rộng rãi máy tính cá nhân, điện thoại thông minh, máy tính bảng… và sự bùng nổ của các nền tảng truyền thông kỹ thuật số đã ảnh hưởng đặc biệt và phổ biến đối với văn hóa. Công nghệ kỹ thuật số có mặt khắp nơi trên thế giới, đến mức có thể dễ nhận thấy văn hóa kỹ thuật số có khả năng bao gồm tất cả các khía cạnh của cuộc sống hằng ngày. Do sự hiện diện phổ biến và ảnh hưởng mạnh mẽ của quá trình chuyển đổi như vậy, một số người đã mô tả văn hóa hiện nay là “văn hóa kỹ thuật số” (1).

Sự lớn mạnh không ngừng của hạ tầng kỹ thuật số đã làm thay đổi mạnh mẽ cấu trúc của đời sống kinh tế, xã hội. Theo một báo cáo gần đây, số lượng người dùng internet toàn cầu đã tăng lên 4,95 tỷ người vào đầu năm 2022, với tỷ lệ sử dụng internet hiện là 62,5% tổng dân số thế giới. Dữ liệu cho thấy người dùng internet đã tăng 192 triệu (+4,0%) trong năm qua, nhưng các hạn chế đối với nghiên cứu và báo cáo do COVID-19 có thể xu hướng tăng trưởng thực tế cao hơn đáng kể so với những con số này. Hơn 2/3 (67,1%) dân số thế giới hiện đang sử dụng điện thoại di động, với số người dùng đạt 5,31 tỷ vào đầu năm 2022. Tổng số người dùng toàn cầu đã tăng 1,8% trong năm qua, với 95 triệu người dùng di động mới so với thời điểm này năm trước. Có 4,62 tỷ người dùng mạng xã hội trên khắp thế giới vào tháng 1-2022. Con số này bằng 58,4% tổng dân số thế giới. Lượng người dùng mạng xã hội trên toàn cầu đã tăng hơn 10% trong 12 tháng qua, với 424 triệu người dùng mới bắt đầu tham gia truyền thông xã hội trong năm 2021. Báo cáo này cũng cho biết người dùng internet toàn cầu “điển hình” hiện dành gần 7 giờ mỗi ngày để sử dụng internet trên tất cả các thiết bị (2).

Theo một báo cáo về sử dụng internet ở Việt Nam, có 72,10 triệu người dùng internet tại Việt Nam vào tháng 1-2022 (tỷ lệ 73,2% tổng dân số). Số người dùng internet ở Việt Nam đã tăng 3,4 triệu (+4,9%) từ năm 2021 đến 2022. Báo cáo cho Việt Nam cũng ghi nhận, có 76,95 triệu người dùng mạng xã hội ở Việt Nam vào tháng 1-2022. Số lượng người dùng mạng xã hội ở Việt Nam vào đầu năm 2022 tương đương 78,1% tổng dân số (cần lưu ý là người dùng mạng xã hội có thể không đại diện cho những cá nhân duy nhất). Số người dùng mạng xã hội ở Việt Nam đã tăng 5,0 triệu (+6,9%) từ năm 2021 đến 2022. Cũng theo báo cáo này, người dùng Việt hiện sử dụng 6 giờ 38 phút trực tuyến mỗi ngày, họ cũng dùng 2 giờ 28 phút mỗi ngày cho các nền tảng truyền thông xã hội, 2 giờ 47 phút dành cho truyền hình, 1 giờ 12 phút cho dịch vụ âm nhạc trực tuyến, 1 giờ 12 phút dành cho các trò chơi trực tuyến (3).

Những nền tảng truyền thông xã hội được nhiều người sử dụng nhất ở Việt Nam là các mạng truyền thông xã hội như YouTube, Facebook, Zalo... Người dùng Việt cũng thường sử dụng các nền tảng truyền thông xã hội cho các mục đích liên lạc cá nhân, theo dõi tin tức, giao dịch công việc hay học tập hoặc giải trí.

Các hoạt động ngày càng nhiều trên không gian mạng đang đặt ra những vấn đề về văn hóa ứng xử trên mạng. Sự phát triển nhanh chóng của các nền tảng truyền thông trên không gian số một mặt đem lại những tiện ích lớn đối với các cá nhân và tổ chức, tuy nhiên mặt khác cũng có không ít tiêu cực và mặt trái, cần có những giải pháp quản lý, điều chỉnh, nhằm duy trì, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh trên không gian mạng.

Một số vấn đề đặt ra

Bên cạnh những lợi ích, văn hóa số và sự bùng nổ các hoạt động giao tiếp, giải trí, mua sắm, làm việc trên không gian mạng đã đặt ra nhiều vấn đề, gây lo ngại cho người dùng và các nhà quản lý xã hội. Có thể điểm qua một số vấn đề sau:

Vi phạm quyền sở hữu trí tuệ

Vi phạm quyền sở hữu trí tuệ trực tuyến đề cập đến việc vi phạm bản quyền, thương hiệu, bằng sáng chế và các hình thức sở hữu trí tuệ khác trong không gian kỹ thuật số, như internet. Điều này có thể bao gồm việc sử dụng, phân phối hoặc sao chép trái phép các tác phẩm có bản quyền, cũng như bán hoặc phân phối hàng nhái, hàng giả hoặc hàng hóa vi phạm bản quyền. Việc vi phạm quyền sở hữu trí tuệ trực tuyến có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng về mặt pháp lý, tài chính và uy tín cho cả cá nhân và các tổ chức.

Vi phạm bản quyền trên internet hiện ngày càng trở nên phổ biến, chẳng hạn việc sử dụng hoặc phân phối trái phép tài liệu có bản quyền trên internet, như âm nhạc, video, hình ảnh và phần mềm. Điều này có thể có nhiều hình thức khác nhau, chẳng hạn như chia sẻ nội dung số, vi phạm bản quyền trực tuyến và tải xuống bất hợp pháp.

Sự ra đời của internet đã nhận ra hai sự thay đổi dường như đối lập nhau. Ở khía cạnh thuận lợi, chi phí cho sản xuất hàng hóa và tài nguyên sáng tạo được hạ xuống thấp nhất có thể. Việc chuyển đổi số tạo ra một số điểm tích cực: nội dung có thể tiếp cận được với nhiều đối tượng người tiêu dùng; chi phí sản xuất có thể được phân bổ trên một thị trường tiêu thụ rộng lớn; chủ sở hữu nội dung có thể nhận được doanh thu tương xứng thông qua bán số lượng lớn thay vì phải dựa vào doanh số bán hàng hóa có giá cao với số lượng thấp, cho phép họ tạo ra nhiều nội dung sáng tạo đa dạng và phong phú hơn.

Chi phí tái sản xuất và phân phối sản phẩm sáng tạo đã thực sự giảm xuống đáng kể, nhưng điều này cũng tạo điều kiện thuận lợi tương tự đối với việc sản xuất và phân phối bất hợp pháp các tác phẩm sáng tạo. Vi phạm bản quyền trực tuyến đã phát triển theo cấp số nhân như một hệ quả của sự phát triển vượt bậc của internet. Điều này chủ yếu do việc các tác phẩm sáng tạo ở định dạng số khiến chúng dễ dàng hơn nhiều để sao chép và phổ biến trên quy mô lớn và gần như không mất phí. Tình trạng vi phạm quyền sở hữu trí tuệ ở Việt Nam gây ra những khó khăn và bất lợi cho các doanh nghiệp sáng tạo. Việc chia sẻ các sản phẩm văn hóa ở định dạng số đang trở nên dễ dàng hơn bao giờ hết, điều này một mặt tạo nên cơ hội tiếp cận của công chúng tới các sản phẩm văn hóa, song, mặt khác lại tạo nên tình trạng phổ biến về xâm phạm bản quyền, gây thiệt hại đối với những người sáng tạo và các nhà sản xuất, các đơn vị tổ chức kinh doanh văn hóa, nghệ thuật.

Ứng xử, ngôn từ thiếu văn minh, xung đột xã hội trên mạng, “bắt nạt online”

Trên môi trường không gian mạng, những hành vi ứng xử, ngôn từ thiếu văn minh khá phổ biến. Các video thô tục, hình ảnh phản cảm, việc sử dụng ngôn ngữ thiếu văn hóa, chửi thề… không hiếm. Các hành vi tạo ra tranh cãi, xung đột trên mạng xã hội, tình trạng “bắt nạt online” là những vấn nạn xuất hiện gần đây, đặc biệt ở giới trẻ.

Hành vi thiếu văn minh trên mạng đề cập đến các hành động hoặc ngôn ngữ vi phạm các chuẩn mực về giao tiếp cũng như hành vi xã hội trong không gian kỹ thuật số. Điều này có thể bao gồm một loạt các hành vi tiêu cực, chẳng hạn như xúc phạm, đe dọa, quấy rối, ngôn từ kích động thù địch và hằn thù. Những hành vi này có thể có tác động có hại đối với các cá nhân cũng như cộng đồng trực tuyến rộng lớn hơn, bằng cách thúc đẩy một môi trường độc hại hoặc cản trở các đối thoại mang tính xây dựng.

Xung đột xã hội trên internet đề cập đến những bất đồng hoặc tranh chấp phát sinh giữa các cá nhân hoặc nhóm trong không gian trực tuyến, chẳng hạn như mạng xã hội, diễn đàn hoặc phòng trò chuyện. Những xung đột này có thể có nhiều hình thức, từ những bất đồng nhỏ đến những cuộc chiến nảy lửa toàn diện và có thể liên quan đến nhiều chủ đề, bao gồm chính trị, tôn giáo và niềm tin cá nhân. Xung đột xã hội trên internet có thể trở nên trầm trọng hơn do tính ẩn danh tương đối của các tương tác trực tuyến, cũng như tốc độ và sự dễ dàng mà thông tin có thể được chia sẻ và lan truyền.

“Bắt nạt trực tuyến” đề cập đến việc sử dụng các công cụ giao tiếp kỹ thuật số, chẳng hạn như mạng xã hội, tin nhắn và diễn đàn trực tuyến để quấy rối, đe dọa hoặc làm nhục ai đó. Nó có thể diễn ra dưới nhiều hình thức, bao gồm lan truyền tin đồn, đe dọa, chia sẻ thông tin cá nhân và đăng những bình luận hoặc hình ảnh gây tổn thương. Bắt nạt trực tuyến có thể có tác động tiêu cực nghiêm trọng đến sức khỏe tinh thần của nạn nhân.

Thời gian vừa qua, các xung đột trên môi trường mạng, tình trạng bạo lực trên mạng hay các hành vi thiếu văn hóa diễn ra trên môi trường mạng ngày càng có xu hướng phổ biến, thậm chí có những trường hợp vi phạm pháp luật nghiêm trọng, đã bị khởi tố.

Mất thông tin cá nhân

Mất thông tin cá nhân đề cập đến hành vi tiết lộ hoặc trộm thông tin cá nhân của một người, chẳng hạn như tên, tuổi, địa điểm, địa chỉ email, số điện thoại hoặc dữ liệu nhạy cảm khác trên internet. Điều này có thể xảy ra một cách vô tình hoặc cố ý, thông qua nhiều phương tiện khác nhau, chẳng hạn như mạng xã hội, biểu mẫu trực tuyến và thư điện tử. Việc tiết lộ thông tin cá nhân trực tuyến có thể gây ra rủi ro nghiêm trọng đối với quyền riêng tư và bảo mật của một cá nhân, chẳng hạn như đánh cắp danh tính, theo dõi qua mạng và quấy rối.

Việc để lộ các thông tin cá nhân đang là mối lo ngại của nhiều người khi tham gia các hoạt động trên môi trường số. Hiện tại, các hoạt động từ mua bán hàng trực tuyến, thanh toán trực tuyến, hay các giao dịch công việc đều chủ yếu được thực hiện trên môi trường số. Điều này dẫn đến các thông tin cá nhân đều được lưu dấu trên không gian số, có thể dễ dàng bị mất, sử dụng cho những mục đích xấu, ảnh hưởng đến lợi ích của người dùng.

Thông tin giả, độc hại

Thông tin giả mạo và độc hại trực tuyến đề cập đến nội dung sai lệch hoặc gây hiểu lầm được cố ý tạo ra và lan truyền trên internet với mục đích lừa dối, làm hại người khác. Điều này có thể bao gồm nhiều loại nội dung khác nhau, chẳng hạn như tin giả, lừa bịp, tuyên truyền, thông tin sai lệch và thậm chí là các cuộc tấn công mạng. Việc lan truyền thông tin giả mạo và độc hại trên mạng có thể gây ra những hậu quả nghiêm trọng, chẳng hạn như làm xói mòn niềm tin vào các tổ chức, gây bất ổn xã hội và chính trị, đồng thời gây nguy hiểm cho an ninh và an toàn của các cá nhân và tổ chức.

Các thông tin ngày nay tràn lan trên môi trường số ở hầu hết các lĩnh vực mà người dùng bình thường rất khó phân biệt đâu là tin thật đâu là tin giả, tin độc, điều này ảnh hưởng nhiều đến giới trẻ. Các thông tin, văn hóa phẩm độc hại cũng khó được kiểm soát trên môi trường kỹ thuật số đang len lỏi dần vào đời sống văn hóa cộng đồng.

Tệ nạn, lừa đảo trên mạng

Hành vi lừa đảo được thực hiện thông qua internet với mục đích lừa đảo các cá nhân hoặc tổ chức về tiền, thông tin hoặc tài sản của họ. Chúng có thể có nhiều hình thức khác nhau, chẳng hạn như lừa đảo trực tuyến, đánh cắp danh tính, cửa hàng trực tuyến giả mạo và gian lận đầu tư. Gian lận và lừa đảo trực tuyến có thể gây hậu quả nghiêm trọng về tài chính cá nhân cho nạn nhân, chẳng hạn như mất tiền, tổn hại tín dụng và lộ thông tin cá nhân.

Các hiện tượng bị mất tài khoản mạng xã hội và bị kẻ gian sử dụng để lừa đảo người thân xảy ra khá phổ biến hiện nay. Việc mất tài khoản ngân hàng, lừa đảo nộp phạt lỗi vi phạm giao thông… do các tin nhắn lừa đảo hay các đường link chứa mã độc có thể ăn cắp tài khoản người sử dụng không hiếm thời gian gần đây là những ví dụ cho những hiện tượng này.

Các tệ nạn trên không gian mạng cũng đã xuất hiện ngày càng nhiều như các loại hình cờ bạc, mê tín dị đoan, hay việc hình thành các hội nhóm không lành mạnh, điều này tạo sức ép với các nhà quản lý xã hội.

Đề xuất giải pháp

Các phân tích đã cho thấy, quá trình chuyển đổi số và sự hình thành văn hóa số, với những hoạt động của con người chuyển sang môi trường không gian mạng ngày một phát triển mạnh mẽ là một xu hướng tất yếu. Do vậy, các giải pháp cho thời gian tới cần hướng đến hai mục tiêu chính, đó là: cần đẩy nhanh quá trình chuyển đổi số một cách chủ động và có kiểm soát, theo định hướng; có các biện pháp giảm thiểu mặt trái, hạn chế và kiểm soát các tiêu cực nảy sinh từ quá trình chuyển đổi.

Hoàn thiện chính sách và văn bản pháp lý, tăng cường hiệu quả quản lý nhà nước

Một là, đẩy mạnh chuyển đổi số trong các cơ quan trực thuộc Bộ VHTTDL. Đặc biệt chú trọng chuyển đổi số ở các đơn vị văn hóa, nghệ thuật nhằm tăng cường xây dựng, cung cấp các sản phẩm, dịch vụ văn hóa, nghệ thuật trên môi trường số.

Hai là, có chính sách khuyến khích đầu tư công nghệ số đối với các đơn vị, tổ chức, doanh nghiệp hoạt động trong lĩnh vực văn hóa nghệ thuật: ưu đãi thuế, cho vay, kêu gọi tài trợ…

Ba là, tăng cường, nâng cao hiệu quả quản lý nhà nước, tập trung vào:

Đổi mới cơ chế quản lý: Để cơ chế quản lý các hoạt động mạng phải mang tính chủ động, linh hoạt và đồng bộ, đáp ứng được mô hình chuyển đổi số.

Nâng cao chất lượng nguồn nhân lực: nâng cao chất lượng, trình độ về chuyên môn và nghiệp vụ của đội ngũ cán bộ quản lý, nguồn nhân lực hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật, chú trọng đào tạo kỹ năng số.

Đổi mới cách thức, biện pháp quản lý: Tìm ra các cách thức, biện pháp tiến hành hoạt động quản lý cho phù hợp, hiệu quả hơn trong quá trình chuyển đổi số. Chẳng hạn cần thay đổi phương pháp kiểm duyệt đối với các hoạt động, sản phẩm, dịch vụ văn hóa trên không gian mạng.

Tăng cường công tác thanh tra, kiểm tra: Tăng cường kiểm tra, giám sát việc cấp phép cho các “nhà mạng”, các đơn vị cung ứng dịch vụ giải trí trên không gian mạng.

Tăng cường, thực thi hiệu quả Luật Sở hữu trí tuệ: Trong điều kiện như hiện nay, Việt Nam cần có các chính sách bản quyền về liên quan đến tác quyền và tài sản số hóa, các chính sách để kiểm soát, điều phối thị trường trao đổi, mua bán, cung cấp sản phẩm dịch vụ văn hóa nghệ thuật trên không gian số. Cần sử dụng công nghệ để nâng cao năng lực của công tác bảo vệ bản quyền trên không gian số.

Sử dụng hiệu quả giải pháp công nghệ trong quản lý: Tăng cường đầu tư, trang bị khoa học, công nghệ cho việc nâng cao an ninh mạng: cần có chính sách và kế hoạch đầu tư, trang bị hệ thống, thiết bị và các giải pháp công nghệ mới và hiệu quả để giải quyết các vấn đề an ninh mạng, đồng thời nâng cao khả năng phát hiện và ứng phó với các mối đe dọa hay các hành vi vi phạm. Sử dụng phần mềm bảo mật mạng để giám sát và phát hiện các hoạt động đáng ngờ, giúp phát hiện sớm các mối đe dọa, hành vi vi phạm.

Truyền thông, nâng cao nhận thức, đặc biệt là giới trẻ

Một là, đẩy mạnh công tác tuyên truyền, các biện pháp truyền thông nhằm nâng cao nhận thức của người sử dụng và toàn xã hội về văn hóa ứng xử trên môi trường mạng:

Truyền thông nâng cao nhận thức đối với các cơ quan quản lý nhà nước và các cơ quan truyền thông, các tổ chức, doanh nghiệp… rất quan trọng để đảm bảo an toàn và bảo vệ các hệ thống, thông tin và dữ liệu trên mạng.

Truyền thông nâng cao nhận thức đối với người dân: là rất cần thiết để bảo vệ cá nhân, gia đình và cộng đồng khỏi các mối đe dọa trên mạng, đồng thời có hành vi đúng đắn, lành mạnh khi tham gia mạng xã hội.

Tuyên truyền phổ biến rộng rãi Bộ Quy tắc ứng xử trên mạng xã hội được ban hành kèm theo Quyết định số 874/QĐ-BTTTT ngày 17-6-2021 của Bộ trưởng Bộ Thông tin và Truyền thông.

Hai là, có các biện pháp tuyên truyền, giáo dục kỹ năng, nhằm tăng cường khả năng đề kháng trong môi trường mạng của người dân, như: Trang bị kiến thức, kỹ năng trong việc khai thác, tiếp nhận và xử lý thông tin trên không gian mạng; Nâng cao kỹ năng sử dụng internet cho người dùng; Tăng cường ý thức tự bảo vệ của người dùng, các cơ quan, tổ chức trên mạng xã hội; Đề cao ý thức đấu tranh, tự bảo vệ quyền lợi của mình dựa vào hệ thống quy định pháp luật hiện hành.

Cung cấp sản phẩm, dịch vụ văn hóa, nghệ thuật trên môi trường số

Nhằm xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh, cần chủ động cung cấp dịch vụ văn hóa trên không gian số, mình bạch thông tin trên môi trường mạng, đáp ứng nhu cầu người dân:

Chủ động cung cấp dịch vụ giải trí, văn hóa lành mạnh thông qua các thiết chế văn hóa, cũng như trên môi trường mạng, nhằm đáp ứng nhu cầu giải trí, sáng tạo và hưởng thụ văn hóa cho người dân.

Các cơ quan chính phủ, nhà nước, các tổ chức, doanh nghiệp cần chú trọng công tác truyền thông, nhằm cung cấp thông tin nhanh chóng, minh bạch, tránh cơ hội cho tin giả, độc hại hoạt động.

Thay lời kết

Quá trình chuyển đổi số được dự báo với tốc độ nhanh chóng của nó sẽ tạo ra những thay đổi mạnh mẽ trong đời sống văn hóa, xã hội trong thời gian tới. Không gian số sẽ làm thay đổi lối sống và cách thức mà cá nhân tham gia vào đời sống xã hội. Về cơ bản, công nghệ đang thay đổi nhanh hơn so với cách mà xã hội có thể thích ứng với nó và phát triển các chuẩn mực văn hóa để tìm cách đối phó với những thay đổi này (4).

Việc tiếp tục tìm hiểu, đánh giá, nghiên cứu những biểu hiện, đặc trưng của quá trình chuyển đổi số là cần thiết, từ đó có kế hoạch thay đổi, thích nghi, thích ứng với bối cảnh mới, tạo ra thế chủ động, nhằm phát huy những mặt mạnh, đồng thời hạn chế những tác động tiêu cực của quá trình chuyển đổi này.

_______________

1. Vincent Miller, Understanding Digital Culture (Tìm hiểu về văn hóa kỹ thuật số), SAGE Publications Ltd, London, 2011.

2. We Are Social, Digital 2022: Global Overview Report(Báo cáo tổng quan toàn cầu), datareportal.com, 2022.

3. We Are Social, Digital 2022: Vietnam (Báo cáo khai thác về hành vi người dùng Việt Nam trên internet), datareportal.com, 2022.

4. Daniel Rowles, Thomas Brown, Building Digital Culture: A Practical Guide to Successful Digital Transformation (Xây dựng văn hóa số: Hướng dẫn thực tế để chuyển đổi số thành công), Nxb Kogan Page, 2017.

NGUYỄN LÂM TUẤN ANH

Nguồn: Tạp chí VHNT số 548, tháng 10-2023