Umberto Eco là nhà văn, nhà lý luận, triết gia, nhà ký hiệu học lừng danh, đồng thời từng là biên tập viên các chương trình văn hóa của Đài Truyền hình Quốc gia Ý (RAI). Ông chiếm một vị trí đặc biệt trong nền văn học và lý luận đương đại. Cuốn Lịch sử cái đẹp của Umberto Eco được Nhã Nam và NXB Hội Nhà văn phát hành đã thu hút sự quan tâm của đông đảo độc giả bởi dung lượng kiến thức đồ sộ và hình thức trình bày công phu, đẹp mắt. Trong đó, Umberto Eco dày công khai phá một chủ đề khó: Cái Đẹp dưới góc nhìn của phương Tây, xuyên suốt từ thời Hy Lạp cổ đại tới ngày nay.

Một nhà tư tưởng lớn

Umberto Eco (1932 - 2016) nghiên cứu nhiều lĩnh vực: ký hiệu học, triết học, mỹ học, văn học, phê bình văn học, dịch thuật, phê bình dịch thuật. Sinh năm 1932 ở Alessandria, miền Tây Bắc Italy, Umberto Eco học triết học. Ngay từ thời học sinh đã rất quan tâm đến triết học, thần học và văn hóa thời Trung cổ, đây là đề tài được ông khai thác trong rất nhiều tác phẩm. 

Umberto Eco là nhà văn, nhà lý luận, triết gia, nhà ký hiệu học lừng danh, đồng thời từng là biên tập viên các chương trình văn hóa của Đài Truyền hình Quốc gia Ý (RAI), bình luận viên tờ báo lớn nhất nước Ý L’Espresso, giáo sư ký hiệu học của Đại học Bologne, giảng viên mỹ học và văn hóa học tại các trường đại học Milano, Firenze, Turino kiêm tiến sĩ danh dự của nhiều trường đại học nước ngoài. Tờ Los Angeles Times đánh giá ông “là một trong những nhà tư tưởng có ảnh hưởng lớn nhất thời đại chúng ta”. Umberto Eco đã được nhà nước Italy trao danh hiệu Hiệp sĩ cho những đóng góp lớn lao của ông cho ngành văn hóa và nghệ thuật và được Pháp trao Bắc đẩu bội tinh cùng nhiều danh hiệu của nhiều nước khác, cho những thành tựu của ông trong sự nghiệp. 

Umberto Eco chiếm một vị trí đặc biệt trong nền văn học và lý luận đương đại. Ông nghiên cứu nhiều lĩnh vực: ký hiệu học, triết học, mỹ học, văn học, phê bình văn học, dịch thuật, phê bình dịch thuật và là giáo sư ký hiệu học của trường đại học Bologna, ngôi trường lâu đời nhất châu Âu và châu Mỹ. Ông tham gia giảng dạy và thuyết trình tại nhiều trường đại học danh tiếng như Yale, Columbia, Cambridge, Oxford và Harvard. 

Tên tuổi của Eco gắn liền với cuốn tiểu thuyết đầu tay Tên của đóa hồng - xuất bản lần đầu năm 1980. Được coi là một trong những tác phẩm văn học xuất sắc nhất thế giới trong thế kỉ 20, cuốn sách đã trở nên nổi tiếng toàn cầu và được dịch sang 47 ngôn ngữ, bán được hơn năm mươi triệu bản.

Ngoài Tên của hoa hồng đã được dịch ra tiếng Việt, một số tác phẩm khác của Eco cũng đã được chuyển ngữ và đến với độc giả Việt Nam như Đi tìm sự thật biết cười, Luận văn của Umberto Eco, Nghĩa địa Praha, Con lắc Foucault, Số không. Lịch sử cái đẹp của Umberto Eco được Nxb Hội nhà văn và Nhã Nam phát hành năm 2022, đã thu hút sự quan tâm của nhiều độc giả.

Đi tìm lịch sử cái đẹp

Trong tác phẩm Lịch sử cái đẹp, Umberto Eco đã dày công khai phá một chủ đề khó: Cái Đẹp dưới góc nhìn của phương Tây xuyên suốt từ thời Hy Lạp cổ đại tới ngày nay. Ông cho rằng Cái Đẹp chưa bao giờ là tuyệt đối và bất biến, mà mang nhiều diện mạo khác nhau tùy thời kỳ lịch sử và tùy quốc gia. Điều này được áp dụng không chỉ cho Cái Đẹp hình thể mà cả Cái Đẹp tâm linh, ý niệm, Đấng cứu thế hay thần thánh. Bởi vậy, theo dòng thời gian, Lịch sử Cái Đẹp của Umberto Eco sẽ đưa độc giả đi từ thời Hy Lạp cổ đại tới tận ngày nay, để hé mở cánh cửa của sự Đẹp dưới quan điểm của thời đại. 

Cuốn bách khoa thư đồ sộ này bao gồm hơn 200 bức tranh và tiểu họa, hơn 50 tác phẩm điêu khắc, bình gốm cùng rất nhiều hình ảnh tái hiện các công trình kiến trúc, khảo cổ, nghệ thuật thời trang, độc giả còn bắt gặp một khối lượng lớn những bài luận của Eco, các trích dẫn tác phẩm văn học, nghị luận, triết học, âm nhạc và khoa học với nỗ lực kiến giải phạm trù Cái Đẹp đa diện nhất. Hiếm có một cuốn sách nào có thể cắt nghĩa được phạm trù Cái Đẹp tỉ mỉ và cẩn trọng như vậy.

Trong căn hộ của Umberto Eco ở Milan

Từ những câu chữ đầu tiên, ông đã đặt cho độc giả của mình một câu hỏi: “Liệu Cái Đẹp và Cái Tốt có phải là một?”. Và ông lý giải rằng giữa Đẹp và Tốt tồn tại một mối liên hệ chặt chẽ trong nhiều thời kỳ lịch sử khác nhau của con người, nhưng hai khái niệm này lại không thực sự đồng nghĩa. Hay nói cách khác, Tốt là những điều chúng ta muốn có cho bản thân, trong khi Đẹp là không mang trong mình sự tư hữu đó. 

Đi ngược lại những khuôn mẫu cơ bản nhất của con người cho rằng Cái Đẹp có liên quan mật thiết đến Nghệ thuật, thậm chí Nghệ thuật đại diện cho Cái Đẹp, Umberto Eco khẳng định mối quan hệ này “hoàn toàn không hiển nhiên như chúng ta nghĩ”. 

Chương I và chương II tập trung vào lý tưởng thẩm mỹ thời Hy Lạp cổ đại, trong đó tác giả phác họa khái niệm sơ khởi của con người đương thời về Cái Đẹp là một thứ thường gắn liền với các môn nghệ thuật thể hiện nó và chưa có vị thế thống nhất: trong các bản tụng ca, Cái Đẹp được thể hiện bằng sự hài hòa của vũ trụ, trong thơ ca, nó được thể hiện qua kích thước tương ứng và sự đối xứng giữa các bộ phận, còn trong thuật hùng biện, nó được thể hiện qua nhịp độ phù hợp. 

Chương III xem xét Cái Đẹp như là tỷ lệ và sự hài hòa, thể hiện ở các yếu tố như: cân đối về số học, hài hòa về nhịp điệu âm nhạc, hợp lý về tỷ lệ trong kiến trúc dưới góc nhìn của hình học không gian và biểu tượng học. Eco cũng đánh giá tầm quan trọng của tỷ lệ đối với thẩm mỹ ở nhiều giai đoạn lịch sử khác nhau. Nếu như ở thời Hy Lạp cổ lý tưởng là tỷ lệ chính xác giữa các bộ phận thì tỷ lệ tiêu chuẩn của người Ai Cập phải liên quan tới toàn bộ kết cấu, tỷ lệ giữa các bộ phận phụ thuộc vào cử động của cơ thể, sự thay đổi của phối cảnh. Giai đoạn này cũng sinh ra những khái niệm về tỷ lệ hoàn hảo có tác dụng đến tận ngày hôm nay trong các lĩnh vực mỹ thuật cũng như thiết kế như tỷ lệ vàng hay sự tương phản giữa các mặt đối lập. 

Chương IV tác giả đặc biệt bày tỏ lòng yêu thích của mình với giai đoạn Trung cổ bằng cách đi sâu vào phân tích Cái Đẹp của thời kỳ này, dưới góc độ ánh sáng và màu sắc. Mặc dù tồn tại tới tận ngày nay một định kiến phổ biến rằng Trung cổ là một thời đại “tối tăm”, “thời đại đen tối” thì người Trung cổ lại tự coi mình sống trong một môi trường đầy ánh sáng. Điều này phần nào thể hiện qua thơ qua và hội họa đương thời. 

Tác phẩm Tên của đóa hồng của Umberto Eco được chuyển thể điện ảnh với ngôi sao Sean Connery trong vai chính

Các chương V-VI-VII-VIII đề cập đến nét đẹp của một đối tượng nghiên cứu cụ thể: Cái Đẹp của Cái Xấu, người phụ nữ, Vệ nữ, các quý nương và anh hùng,... Mỗi đối tượng ở vào mỗi thời kỳ lại được con người khắc họa theo một tiêu chuẩn riêng, đến Cái Xấu cũng có nét đẹp của riêng nó. Umberto Eco đã dành cả chương IX để khắc họa Cái Đẹp dưới thời kỳ Phục Hưng - giai đoạn lịch sử mang đậm tính cổ điển và có ảnh hưởng sâu sắc tới đời sống trí thức Châu Âu đương thời. 

Các phần còn lại của cuốn bách khoa thư được Umberto Eco dành cho ba giai đoạn quan trọng: Thế kỷ 18, thế kỷ 19 và thế kỷ 20. Thế kỷ 18 đánh dấu sự đổi mới của chủ nghĩa Cổ điển và Tân cổ điển, thể hiện rõ ràng nhất trong các tác phẩm hội họa hay kiến trúc. Nhắc đến Cái Đẹp của thế kỷ 19, tác giả đi sâu vào Cái Đẹp lãng mạn trong Chủ nghĩa lãng mạn, Cái Đẹp trong tôn giáo và những Cái Đẹp mới. Chuyển giao giữa thế kỷ 19 và thế kỷ 20, lịch sử ghi nhận những đối tượng đẹp mới mẻ và đột phá hơn, có thể kể đến là Cái Đẹp từ sắt và thuỷ tinh, nghệ thuật Deco, Cái Đẹp từ kiến trúc “hữu cơ”. 

Umberto Eco cũng chỉ rõ một vấn đề của thời đại để độc giả của mình tự vấn: Từ thế kỷ 20, dễ nhận thấy rằng thế giới đang chuyển mình để trở thành một nơi bị chi phối hoàn toàn bởi giá trị trao đổi. Đồ vật phải “ngon-bổ-rẻ” và được sản xuất hàng loạt, đồng nghĩa với việc Cái Đẹp mới có thể được tái tạo dễ dàng, nhưng cũng mang tính tạm thời và dễ hư hỏng. Tác phẩm của ông bỏ ngỏ một câu hỏi: Liệu tính chất sản xuất hàng loạt có phải là số phận của Cái Đẹp trong thời đại tái tạo kỹ thuật của nghệ thuật?

PHẠM MINH TRANG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 541, tháng 7-2023