Ngày 24-11-2021 chắc chắn là một dấu mốc đặc biệt trong lịch sử phát triển văn hóa của đất nước khi chúng ta chứng kiến sự kiện lớn nhất, mang ý nghĩa truyền cảm hứng nhiều nhất cho những người hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, cũng như toàn xã hội, về vai trò, ý nghĩa, đặc trưng và giá trị của văn hóa đối với sự phát triển đất nước. Đúng 75 năm sau Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ nhất (24-11-1946), Hội nghị Văn hóa toàn quốc triển khai thực hiện Nghị quyết Đại hội lần thứ XIII của Đảng (2021) đã đưa ra những thông điệp quan trọng để phát triển văn hóa thực sự trở thành nền tảng tinh thần, soi đường cho quốc dân đi.

Các đại biểu dự Hội nghị Văn hóa toàn quốc tại Hội trường Diên Hồng, Nhà Quốc hội, lắng nghe phát biểu chỉ đạo của Tổng Bí thư - Ảnh: Tuấn Minh

Kể từ khi thành lập Đảng năm 1930, đến Đề cương Văn hóa Việt Nam 1943 cũng như các nghị quyết chuyên đề về văn hóa như: Nghị quyết Hội nghị lần thứ 5 (Ban chấp hành Trung ương khóa VIII), Nghị quyết Hội nghị lần thứ 9 (Ban chấp hành Trung ương khóa XI), Đảng ta luôn khẳng định vai trò của văn hóa đối với sự phát triển bền vững đất nước. Câu nói của Chủ tịch Hồ Chí Minh: “Văn hóa soi đường cho quốc dân đi” đã thể hiện giá trị lớn nhất của văn hóa là: khai sáng, dẫn dắt, hình thành nên sức mạnh cho dân tộc từ lòng yêu nước, tinh thần đoàn kết, chia sẻ, nghĩa tình, với những giá trị chân - thiện - mỹ.

Như vậy, sức mạnh của văn hóa dân tộc đầu tiên đến từ truyền thống. Trong thế giới toàn cầu hóa như hiện nay, việc bảo vệ văn hóa dân tộc, đặc biệt là bản sắc văn hóa dân tộc, giúp mỗi quốc gia khẳng định chắc chắn vị thế của mình, tạo nên lợi thế trong việc phát triển bền vững. Chủ tịch Hồ Chí Minh đã từng nói: “Các Vua Hùng đã có công dựng nước, Bác cháu ta phải cùng nhau giữ lấy nước” như một cách nhấn mạnh về triết lý “chim có tổ, người có tông”, “uống nước nhớ nguồn”, “người trong một nước phải thương nhau cùng”, nhắc nhở mọi người về tổ tiên, cũng là cách xác lập sức mạnh đoàn kết, lòng yêu nước từ truyền thống văn hóa dân tộc. Chính vì thế, Tổng Bí thư đã nhấn mạnh về bản sắc dân tộc: “Việt Nam là một đất nước có hơn 4 nghìn năm lịch sử, trải qua không biết bao nhiêu sự biến đổi, thăng trầm do thiên nhiên và con người gây ra, đã tích lũy, tạo ra và phát huy được nhiều giá trị, bản sắc văn hóa riêng của Dân tộc, làm nên hồn cốt của Dân tộc; đồng thời tiếp thu và góp phần đóng góp vào nền văn hóa chung của nhân loại”; “Văn hóa còn thì dân tộc còn”.

Trong những năm tháng đấu tranh gian khổ nhưng hào hùng của dân tộc, văn hóa cứu quốc với ba nguyên tắc dân tộc hóa, khoa học hóa, đại chúng hóa đã tiếp thêm sức mạnh cho truyền thống văn hóa dân tộc, kết tinh vào những vần thơ, bài hát, câu chuyện, bộ phim... hình thành nên động lực tinh thần to lớn, giúp dân tộc ta giành mọi chiến thắng, trước mọi kẻ thù. Đó là lý do Tổng Bí thư nhấn mạnh thông điệp của văn hóa cứu quốc, đó là: “Trong cuộc kháng chiến chín năm chống thực dân Pháp xâm lược, với khẩu hiệu Văn hóa hóa kháng chiến, kháng chiến hóa văn hóa, “xây dựng đời sống mới”, văn hóa Việt Nam đã thực sự trở thành động lực tinh thần để huy động tất cả mọi nguồn lực cho cuộc kháng chiến, góp phần quan trọng làm nên chiến thắng Điện Biên Phủ lừng lẫy năm châu, chấn động địa cầu, năm 1954”… Sự lãnh đạo của Đảng trong suốt thời kỳ từ năm 1960 đến năm 1975 đã góp phần phát huy vai trò của văn hóa Việt Nam thực hiện nhiệm vụ vừa kiến quốc, vừa kháng chiến, huy động được các binh chủng, các lực lượng làm công tác văn hóa của toàn dân tham gia vào cuộc kháng chiến chống Mỹ cứu nước, giành Đại thắng Mùa Xuân năm 1975, thống nhất Tổ quốc, thu giang sơn về một mối.

Kể từ khi đất nước thống nhất (năm 1975), Đảng ta không ngừng phát triển và tiếp tục hoàn thiện đường lối phát triển văn hóa phù hợp với yêu cầu, điều kiện của thời kỳ mới. Đây là lúc đánh dấu bước chuyển mình của văn hóa, từ văn hóa cứu quốc đến văn hóa kiến quốc. Thông điệp của Tổng Bí thư một lần nữa khẳng định: “Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu, vừa là sức mạnh nội sinh, động lực quan trọng để phát triển đất nước; xác định phát triển văn hóa đồng bộ, hài hòa với tăng trưởng kinh tế và tiến bộ xã hội là một định hướng căn bản của quá trình xây dựng chủ nghĩa xã hội ở Việt Nam, thể hiện tính ưu việt của chế độ ta”. Những quan điểm trên đã được nhấn mạnh trong các nghị quyết của Đảng về văn hóa, Tổng Bí thư đã nhấn mạnh như một cách thể hiện sự nhất quán trong việc tiếp tục các quan điểm chỉ đạo này.

Chương trình nghệ thuật "Niềm tin và khát vọng" chào mừng Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021 do Bộ VHTTDL tổ chức - Ảnh: Tuấn Minh

Xây dựng hệ giá trị quốc gia, hệ giá trị gia đình, hệ giá trị con người Việt Nam cũng là một trọng tâm trong bài phát biểu của Tổng Bí thư. Trải qua quá trình dựng nước và giữ nước lâu dài trong lịch sử, con người Việt Nam luôn được thử thách, tôi luyện, hun đúc để hình thành nên nhiều giá trị tốt đẹp. GS Trần Văn Giàu từng đưa ra 7 giá trị con người Việt Nam truyền thống tiêu biểu là: Yêu nước, cần cù, anh hùng, sáng tạo, lạc quan, thương người, vì nghĩa. Những giá trị này, trong một thời gian dài, đã trở thành hằng số giúp dân tộc ta vượt qua bao khó khăn, thử thách, giữ vững nền độc lập trong các cuộc chiến chống ngoại xâm và đạt được nhiều thành tựu trong xây dựng đất nước. Tuy nhiên, hiện nay, trong bối cảnh đất nước ta đẩy mạnh công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế, sự thay đổi nhanh chóng của các điều kiện kinh tế, văn hóa, xã hội đang có những tác động lớn tới hệ giá trị con người Việt Nam. Bên cạnh những giá trị tốt đẹp tiếp tục được củng cố và phát huy, thì cũng có không ít biểu hiện “lệch chuẩn”, hành vi “phản giá trị”, ứng xử vô văn hóa xuất hiện ngày càng nhiều trong cuộc sống. Do vậy, vấn đề xây dựng hệ giá trị con người Việt Nam hiện nay đang đặt ra vô cùng cấp thiết. Chính vì thế, Nghị quyết Hội nghị lần thứ 9 (Ban chấp hành Trung ương khóa XI) đã đặt ra mục tiêu: “Hoàn thiện các chuẩn mực giá trị văn hóa và con người Việt Nam”. Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XII cũng xác định nhiệm vụ: “Đúc kết và xây dựng hệ giá trị văn hóa và hệ giá trị chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế”. Đến Kết luận 76 của Bộ Chính trị một lần nữa cũng nhấn mạnh nhiệm vụ: “Khẩn trương hoàn thiện việc xây dựng hệ giá trị văn hóa và chuẩn mực con người Việt Nam thời kỳ công nghiệp hóa, hiện đại hóa và hội nhập quốc tế”. Những hệ giá trị này chắc chắn cần phải là sự kết hợp hài hòa giữa các giá trị truyền thống với những giá trị thời đại, phù hợp với bối cảnh hiện nay. Tổng Bí thư nhấn mạnh: “Con người là chủ thể, giữ vị trí trung tâm trong chiến lược phát triển; phát triển văn hóa, xây dựng con người vừa là mục tiêu, vừa là động lực của sự nghiệp đổi mới; phát triển giáo dục - đào tạo và khoa học - công nghệ là quốc sách hàng đầu; bảo vệ môi trường là một trong những vấn đề sống còn, là tiêu chí của phát triển bền vững; xây dựng gia đình hạnh phúc, tiến bộ làm tế bào lành mạnh, vững chắc của xã hội, thực hiện bình đẳng giới là một tiêu chí của tiến bộ, văn minh”.

Không chỉ đưa ra những thông điệp về vai trò, giá trị của văn hóa, Tổng Bí thư còn nhấn mạnh đến 4 giải pháp trọng tâm, truyền cảm hứng và quyết tâm chấn hưng, phát triển văn hóa, đặc biệt là xây dựng đội ngũ cán bộ văn hóa. Bác Hồ đã từng nói: “Muôn việc thành công hay thất bại, đều do cán bộ tốt hoặc kém. Đó là một chân lý nhất định. Cán bộ là gốc của mọi công việc”. Đảng ta cũng luôn coi nguồn nhân lực là một trong 3 đột phá quan trọng trong phát triển đất nước. Tuy nhiên, văn hóa là một lĩnh vực vừa rộng lớn, vừa nhạy cảm. Trong Nghị quyết Trung ương 5 (khóa VIII) ghi rõ: “Vǎn hóa là một mặt trận; xây dựng và phát triển vǎn hóa là một sự nghiệp cách mạng lâu dài, đòi hỏi phải có ý chí cách mạng và sự kiên trì thận trọng”. Vì vậy, việc bố trí, sử dụng cán bộ cho ngành Văn hóa, làm về lĩnh vực văn hóa phải hết sức thận trọng, để họ thực sự trở thành đội ngũ tiên phong, làm gương sáng cho sự nghiệp xây dựng nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, khơi dậy khát vọng hùng cường, hạnh phúc cho toàn dân tộc. Vì thế, xuyên suốt trong bài viết của Tổng Bí thư, vấn đề cán bộ cũng được nhấn mạnh. Tổng Bí thư đánh giá: “Đặc biệt chú trọng việc đào tạo, bồi dưỡng, xây dựng đội ngũ trí thức văn nghệ sĩ làm công tác văn hóa, văn học, nghệ thuật. Đội ngũ này có vai trò cực kỳ quan trọng trong sự nghiệp văn hóa nói riêng và trong sự nghiệp cách mạng nói chung”. Tuy nhiên, những vấn đề đang đặt ra cho văn hóa hiện nay như: “Phát triển các lĩnh vực văn hóa chưa đồng bộ, còn phiến diện, nặng về hình thức, chưa đi vào chiều sâu, thực chất. Thiếu những tác phẩm văn hóa, văn học, nghệ thuật lớn, tầm cỡ, phản ánh được tầm vóc của sự nghiệp đổi mới, có tác dụng tích cực đối với việc xây dựng đất nước, xây dựng con người” cũng liên quan đến công tác cán bộ. Tổng Bí thư chỉ rõ: “Chất lượng và số lượng đội ngũ cán bộ trực tiếp làm công tác văn hóa chưa đáp ứng được yêu cầu phát triển văn hóa trong thời kỳ mới”; “Công tác tổ chức và công tác cán bộ trên lĩnh vực văn hóa còn nhiều bất cập”.

Trong giai đoạn hiện nay, việc xây dựng và phát triển văn hóa, con người ở nước ta đang có những thuận lợi, thời cơ nhưng cũng đứng trước nhiều thách thức lớn. Qua hơn 35 năm tiến hành công cuộc Đổi mới, những thành tựu kinh tế, chính trị và xã hội nói chung, của văn hóa nói riêng đã tạo điều kiện và vị thế cho chúng ta trong việc hình thành sức mạnh tổng hợp quốc gia, phát triển nền văn hóa tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, để chúng ta có thêm quyết tâm phát triển văn hóa xứng đáng với thời đại Hồ Chí Minh. Bên cạnh đó, những tác động từ nền kinh tế thị trường, sự phát triển nhanh chóng của khoa học công nghệ, đặc biệt là của công nghệ thông tin, tạo ra cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0, với sự hình thành của công nghệ số, xã hội số, văn hóa số, quá trình toàn cầu hóa diễn ra mạnh mẽ vừa đem lại những cơ hội, vừa tạo ra thách thức mới đối với sự nghiệp phát triển văn hóa, xây dựng con người.

Hội nghị Văn hóa toàn quốc năm 2021 được xem như một hội nghị Diên Hồng về văn hóa, là cơ hội để lắng nghe ý kiến của toàn xã hội và để lãnh đạo Đảng và Nhà nước đưa ra những thông điệp quan trọng, quyết tâm về văn hóa. Sau hội nghị này, chắc chắn sẽ có những chuyển biến tích cực, sâu sắc trong nhận thức về vị trí và vai trò của văn hóa, từ đó tạo thành hành động của các cấp, các ngành, các địa phương cho sự phát triển văn hóa. Chủ tịch Hồ Chí Minh từng căn dặn, chúng ta phải đưa nhân dân đến một cuộc sống xứng đáng, vẻ vang và ngày càng phồn vinh, làm cho mọi người lao động có một Tổ quốc tự do, hạnh phúc và hùng cường, hướng tới những chân trời tươi sáng. Lời căn dặn của Bác chính là mục tiêu cao cả của văn hóa và cũng là mong ước của tất cả mọi người dân Việt Nam.

PGS, TS BÙI HOÀI SƠN

Nguồn: Tạp chí VHNT số 482, tháng 12-2021