1. Nhận thức rõ vai trò quan trọng của văn hóa Việt Nam trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc

Văn hóa là một nguồn lực to lớn, có vai trò đặc biệt quan trọng đối với sự tồn tại, phát triển của mỗi con người, tổ chức, rộng hơn là của quốc gia - dân tộc. Vì vậy, Đảng và Nhà nước ta rất coi trọng vai trò của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay. Thực tiễn phát triển đất nước trong thời kỳ đổi mới đã khẳng định vị thế quan trọng của văn hóa trong chiến lược phát triển quốc gia. Văn hóa không chỉ giới hạn tầm vóc trong chiều sâu những phẩm giá tinh thần, mà nó còn là nguồn lực trực tiếp để xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Nhận thức được vai trò, vị trí quan trọng của văn hóa, quan điểm nhất quán của Đảng ta từ rất sớm đã luôn coi văn hóa là một trong những trụ cột quan trọng, cần có sự quan tâm đầy đủ và đồng bộ để tạo nên sức mạnh tổng hợp của quốc gia trong quá trình phát triển. Ngay từ năm 1943, bản Đề cương về văn hóa Việt Nam đã khẳng định vai trò, vị trí của văn hóa là một trong ba mặt trận: chính trị, kinh tế, văn hóa. Chủ tịch Hồ Chí Minh cũng nhấn mạnh, trong công cuộc kiến thiết nước nhà có 4 vấn đề cần được coi trọng ngang nhau, đó là: chính trị, kinh tế, xã hội và văn hóa. Người khẳng định: “Chính trị nghĩ rộng cũng là văn hóa và văn hóa nghĩ sâu cũng là chính trị… Văn hóa cũng như mọi hoạt động khác, không thể đứng ngoài mà phải ở trong kinh tế và chính trị” (1). Quan điểm này được Đảng ta liên tục kế thừa, bổ sung, phát triển phù hợp với từng giai đoạn. Đảng ta khẳng định: “Văn hóa là hồn cốt của dân tộc, là nền tảng tinh thần vững chắc của xã hội, là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc, vì mục tiêu dân giàu, nước mạnh, dân chủ, công bằng, văn minh” (2). Văn kiện Ðại hội XIII của Ðảng tiếp tục khẳng định và làm rõ thêm: “Khơi dậy tinh thần và ý chí quyết tâm phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc; dân tộc cường thịnh, trường tồn; phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (3). Điều này cho thấy, việc phát huy sức mạnh văn hóa, con người Việt Nam được Đảng ta xác định vừa là nhiệm vụ trọng tâm, vừa là khâu đột phá có ý nghĩa chiến lược để đẩy mạnh quá trình phát triển nhanh và bền vững đất nước trong thời gian tới. Trong xu thế phát triển hiện nay, ngày càng có nhiều quốc gia coi trọng chiến lược phát huy sức mạnh của văn hóa. Với lợi thế của một nền văn hóa có nhiều nét độc đáo, mang lại nhiều ấn tượng tốt đẹp đối với bạn bè quốc tế, việc phát huy sức mạnh của văn hóa Việt Nam là một chiến lược đúng đắn để thực hiện các mục tiêu xây dựng, phát triển đất nước và bảo vệ vững chắc Tổ quốc trong tình hình mới. Vì vậy, xây dựng, phát triển văn hóa luôn được Đảng ta xác định là nền tảng tinh thần của xã hội, là một trong những động lực để phát triển kinh tế, xã hội.

Trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay, phát huy sức mạnh của nền văn hóa dân tộc đã đạt được nhiều thành tựu quan trọng, góp phần tạo ra sức mạnh nội sinh, động lực thúc đẩy đất nước phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc. Tuy vậy, nhìn nhận một cách nghiêm túc, phát huy sức mạnh của văn hóa vẫn chưa mang lại hiệu quả như kỳ vọng, chưa tương xứng với tiềm năng và lợi thế của văn hóa dân tộc. Điều này đã được Đảng xác định: “Văn hóa chưa được quan tâm tương xứng với kinh tế và chính trị, chưa thật sự trở thành nguồn lực, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước. Vai trò của văn hóa trong xây dựng con người chưa được xác định đúng tầm” (4). Thực tế cho thấy, kinh tế thị trường, hội nhập quốc tế và sự phát triển của công nghệ, internet, truyền thông đã đem đến nhiều giá trị tiến bộ, nhưng đồng thời cũng khuếch tán những hiện tượng phản giá trị, phi tiến bộ, tác động xấu đến đời sống văn hóa của nhân dân. Một số giá trị tốt đẹp bị xâm hại, khuất lấp; có những thói hư tật xấu còn trì níu, sinh sôi trong điều kiện mới, có những sức ì, thói quen lạc hậu còn tồn tại, có những cái mới nảy sinh, du nhập nhưng lai căng, phản tiến bộ, làm xâm hại, kìm hãm, cản trở việc xây dựng, hình thành các nhân tố tích cực. Sự trộn lẫn này dẫn đến tình trạng dòng chảy chính để định hình văn hóa bị can thiệp bởi những xu hướng ngắn hạn, hời hợt, thoảng qua, làm phai nhạt bản sắc, lỏng lẻo kết nối gia đình, đứt gãy thế hệ, nhạt kết nối thực, bùng nổ kết nối ảo... Đời sống văn hóa tinh thần ở nhiều nơi còn nghèo nàn, đơn điệu; chênh lệch về hưởng thụ văn hóa giữa các vùng, miền còn lớn. Việc thể chế hóa các quan điểm chủ trương của Đảng về văn hóa còn chậm. Cơ chế, chính sách về kinh tế trong văn hóa, văn hóa trong kinh tế, về huy động, quản lý các nguồn lực văn hóa chưa rõ ràng, cụ thể. Vấn đề nhận thức và ứng xử trong lãnh đạo, quản lý vẫn còn có tư duy coi trọng kinh tế xem nhẹ văn hóa, dẫn đến sự gắn bó giữa văn hóa và kinh tế chưa rõ nét…

Nguyên nhân của những bất cập, hạn chế trên có nhiều, nhưng chủ yếu là do chưa có sự quan tâm đầy đủ đến lĩnh vực này; đầu tư cho văn hóa chưa tương xứng với phát triển kinh tế, xã hội; chưa quan tâm đồng bộ đến chế độ chính sách, công tác đào tạo, bồi dưỡng đội ngũ cán bộ văn hóa các cấp... Điều quan trọng hiện nay là các cấp, các ngành từ trung ương đến địa phương phải nhận thức sâu sắc được những mặt đạt được và những tồn tại, yếu kém trong phát triển văn hóa để có thái độ ứng xử hợp lý, khoa học, phát huy tối đa nguồn lực của văn hóa để góp phần xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. Trong bối cảnh tình hình thế giới, khu vực có nhiều diễn biến phức tạp, khó lường như hiện nay, bên cạnh những vận hội và thời cơ, đất nước đang phải đối mặt với những nguy cơ, những thách thức. Nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc ngày càng phải toàn diện hơn. Văn kiện Đại hội XIII của Đảng đã khẳng định cần tiếp tục: “Khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh hạnh phúc; giữ gìn và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, hội nhập quốc tế” (5). Bên cạnh đó, cần phải xác định đúng và phân tích một cách sâu sắc những vấn đề có tính quy luật, quy định; quá trình phát huy sức mạnh văn hóa Việt Nam hiện nay cần được đánh giá một cách khách quan, khoa học thực trạng, dự báo và nhận diện đúng những nhân tố tác động, nhất là những nhân tố mới xuất hiện để đề xuất các giải pháp thích hợp nhằm phát huy sức mạnh của văn hóa trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

2. Phát huy sức mạnh của văn hóa dân tộc trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc

Phát huy sức mạnh của nền văn hóa dân tộc trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay là trách nhiệm của toàn Đảng, toàn dân, toàn quân. Theo đó, cần thực hiện tốt một số giải pháp:

Một là, quán triệt và thực hiện tốt đường lối của Đảng về xây dựng, phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu xây dựng và bảo vệ Tổ quốc trong tình hình mới. Thực hiện giải pháp này cần tiếp tục nâng cao nhận thức của các cấp, các ngành, của toàn xã hội về vị trí, vai trò của văn hóa đối với sự phát triển con người, xã hội và sự phát triển của quốc gia. Phát triển văn hóa xét cho đến cùng chính là vì con người, vì sự ấm no, hạnh phúc của con người. Con người vừa là chủ thể sáng tạo ra văn hóa, đồng thời cũng là mục tiêu của phát triển văn hóa, vì thế đầu tư cho văn hóa cũng chính là đầu tư cho con người. Con người được xác định là nguồn lực quan trọng nhất, “con người là trung tâm, chủ thể, là nguồn lực chủ yếu và là mục tiêu của sự phát triển” (6). Do đó, cần thiết phải xây dựng con người Việt Nam phát triển toàn diện, gắn kết chặt chẽ, hài hòa giữa giá trị truyền thống và giá trị hiện đại. Để có thể dẫn dắt, nêu gương, lan tỏa tích cực, hình thành niềm tin, cải tạo xã hội đi đầu phải là đội ngũ cán bộ, lãnh đạo, quản lý, công chức, viên chức, ứng xử văn hóa công vụ phù hợp với chức trách, nhiệm vụ; tiếp đến là đội ngũ doanh nhân, doanh nghiệp tham gia phát triển kinh tế với động cơ và hành vi lành mạnh. Hơn nữa, phát huy sức mạnh của văn hóa trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay nhằm “Xây dựng nền văn hóa và con người Việt Nam phát triển toàn diện, hướng đến chân - thiện - mỹ, thấm nhuần tinh thần dân tộc, nhân văn, dân chủ và khoa học... là sức mạnh nội sinh quan trọng bảo đảm sự phát triển bền vững và bảo vệ vững chắc Tổ quốc” (7). Do đó, phát huy sức mạnh văn hóa là phát triển cùng với kinh tế, củng cố quốc phòng, an ninh, củng cố vững chắc niềm tin của nhân dân vào sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc dưới sự lãnh đạo của Đảng. Trong điều kiện thực tế ở nước ta hiện nay, phát huy sức mạnh văn hóa không của riêng ai, mà của mọi cấp, mọi ngành, trong đó giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc là nhiệm vụ chính trị, là trách nhiệm chung của toàn Đảng, toàn dân, toàn quân, của cả hệ thống chính trị và mọi người dân. Mục đích cao nhất là phát huy sức mạnh của văn hóa để phục vụ đất nước, đưa văn hóa trở thành ngành kinh tế mũi nhọn và tạo dựng sự phát triển bền vững của đất nước, chống sự “xâm lăng” văn hóa từ bên ngoài, bảo vệ lợi ích quốc gia - dân tộc và đường lối cách mạng của Đảng trong điều kiện hội nhập quốc tế ngày càng sâu, rộng.

Hai là, tăng cường giáo dục, bồi đắp giá trị văn hóa, nâng cao niềm tự hào, tự tôn dân tộc và ý thức trách nhiệm công dân đối với sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đây là vấn đề có ý nghĩa thiết thực, tác động trực tiếp đến nhận thức, tình cảm của mỗi cá nhân, cộng đồng đối với Tổ quốc. Các giá trị văn hóa muốn thấm sâu vào các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong mỗi gia đình, từng tập thể, trường học, các hoạt động kinh tế, xã hội và trở thành lực lượng vật chất tham gia trực tiếp vào xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đòi hỏi công tác tuyên truyền, giáo dục cũng phải được đổi mới. Trong quá trình giáo dục, phải bám sát và giữ vững định hướng chính trị của Đảng, phối hợp đồng bộ của các ngành, các cấp và các tầng lớp nhân dân; trong đó, cơ quan chủ trì công tác tư tưởng, văn hóa của Đảng ở các cấp là nòng cốt; các lĩnh vực báo chí, truyền thông, văn học, nghệ thuật là lực lượng tiên phong; mỗi cá nhân, gia đình, nhà trường và tổ chức trong xã hội là nền tảng, bảo đảm những giá trị văn hóa được thẩm thấu sâu vào đời sống của mọi tầng lớp nhân dân, chuyển hóa thành hành động thực tiễn, chung sức, đồng lòng: “Kiên quyết, kiên trì đấu tranh bảo vệ độc lập, chủ quyền, thống nhất và toàn vẹn lãnh thổ, bảo vệ vững chắc biên giới và chủ quyền biển, đảo, vùng trời của Tổ quốc” (8) trong mọi tình huống. Bên cạnh đó, cần giáo dục chủ nghĩa yêu nước để mọi người nhận rõ trách nhiệm, nghĩa vụ của mình trong việc kế thừa và phát triển văn hóa truyền thống của dân tộc; xây dựng chủ nghĩa yêu nước trên lập trường của chủ nghĩa Mác-Lênin và tư tưởng Hồ Chí Minh; kết hợp hài hòa giữa giáo dục lòng yêu nước với giáo dục ý thức cộng đồng, tinh thần đoàn kết toàn dân. Nội dung giáo dục phải toàn diện, phong phú, nhằm nâng cao ý thức trách nhiệm của nhân dân trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; chủ động phòng ngừa, đánh bại diễn biến hòa bình và chiến tranh xâm lược của kẻ thù. Thông qua việc tuyên truyền, giáo dục tạo ra bước phát triển mới về phẩm chất, nhân cách của mỗi người, phát huy vai trò động lực của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay.

Ba là, tăng cường củng cố, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân tộc, kế thừa, phát triển, sáng tạo ra các giá trị văn hóa mới. Quần chúng nhân dân có vai trò to lớn trong sáng tạo ra các giá trị văn hóa. Hồ Chí Minh đã khẳng định: “Trong bầu trời không có gì quý bằng nhân dân, trong thế giới không có gì mạnh bằng lực lượng đoàn kết của nhân dân” (9). Trong điều kiện hiện nay để giữ gìn và phát huy sức mạnh của văn hóa dân tộc cần phải quán triệt quan điểm “lấy dân là gốc” (10). Mở rộng dân chủ, nâng cao sức mạnh đại đoàn kết toàn dân; phát huy ưu thế về nhân tố chính trị, tinh thần, chủ động trong công tác tuyên truyền, giáo dục, cổ động, xây dựng “thế trận lòng dân” vững chắc trong thế trận chiến tranh nhân dân bảo vệ Tổ quốc. Đảng ta khẳng định: “Xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, xây dựng khối đại đoàn kết toàn dân là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị và toàn xã hội” (11). Đặc biệt, trong điều kiện hiện nay, tình hình quốc tế và trong nước có nhiều diễn biến phức tạp, nhiệm vụ xây dựng và bảo vệ Tổ quốc đặt ra nhiều yêu cầu mới. Để tiếp tục bảo tồn và phát huy sức mạnh của văn hóa dân tộc trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc, đòi hỏi phải thấy được tính phức tạp, khó khăn của quá trình phát triển văn hóa, xây dựng và bảo vệ Tổ quốc; nhận rõ được âm mưu thủ đoạn của chủ nghĩa đế quốc lợi dụng phá hoại nền văn hóa dân tộc, tấn công ta trên tất cả các lĩnh vực của đời sống xã hội, trong đó tư tưởng, văn hóa là trọng điểm để reo rắc quan điểm chính trị, tư tưởng, lối sống tư sản, chủ nghĩa cá nhân cực đoan, truyền bá văn hóa đồi trụy, kích động bạo lực, tệ nạn xã hội, ma túy, mại dâm… Vì vậy, phát huy sức mạnh văn hóa trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay phải phát triển và bảo vệ các giá trị văn hóa tốt đẹp, chống lại âm mưu xóa bỏ bản sắc văn hóa dân tộc của các thế lực thù địch, khơi dậy sức mạnh đấu tranh tiềm tàng trong nhân dân.

Bốn là, tăng cường sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước để giữ gìn và phát huy sức mạnh văn hóa trong xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước giữ vai trò quyết định trong phát triển văn hóa dân tộc. Nội dung của các đường lối là cơ sở để xác định tính chất, nội dung và phương thức phát huy sức mạnh văn hóa trong giai đoạn công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước hiện nay. Thực tế cho thấy, sức mạnh của văn hóa chỉ có thể phát huy được khi đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng và quản lý của Nhà nước thì mới có điều kiện bổ sung, tiếp biến và sáng tạo ra nhiều giá trị, được nâng lên một trình độ mới về chất đáp ứng yêu cầu của sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Do đó, phải “phát triển toàn diện, đồng bộ các lĩnh vực văn hóa, môi trường văn hóa, đời sống văn hóa phong phú, đa dạng, văn minh, lành mạnh… để văn hóa thực sự là nền tảng tinh thần, nguồn lực nội sinh và động lực đột phá cho phát triển kinh tế, xã hội và hội nhập quốc tế” (12). Kết hợp chặt chẽ giữa phát triển văn hóa với phát triển kinh tế, xã hội, củng cố, tăng cường quốc phòng, an ninh; thường xuyên giáo dục, tuyên truyền để nâng cao nhận thức giác ngộ cách mạng của toàn dân, các tổ chức, ban ngành đoàn thể; khơi dậy sức mạnh đoàn kết toàn dân, tạo thành phong trào thi đua tích cực, phê phán, đấu tranh, đẩy lùi cái xấu, cái ác, cái lạc hậu, chống các quan điểm, hành vi sai trái gây hại đến văn hóa, lối sống của nhân dân, chủ động giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị văn hóa trong điều kiện hiện nay. Phát huy các giá trị của nguồn tài nguyên văn hóa dân tộc để phát triển đất nước bền vững không chỉ là sự quyết tâm và hành động của cả hệ thống chính trị, mà còn là sự nhận thức và chung tay của toàn dân, đặc biệt là thế hệ trẻ, những chủ nhân tương lai của đất nước.

Năm là, xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh. Vai trò, sức mạnh của văn hóa được biểu hiện và phát huy đầy đủ trong môi trường văn hóa chung của cả nước. Bởi thế, lãnh đạo các cấp, các ngành, các tổ chức, cơ quan, đơn vị và các địa phương cần cụ thể hóa đường lối văn hóa của Đảng, tiến hành đồng bộ các giải pháp phù hợp với thực tiễn để hướng dẫn, động viên mọi tầng lớp nhân dân tích cực tham gia có hiệu quả vào xây dựng đời sống văn hóa, môi trường văn hóa lành mạnh, là điều kiện để phát huy sức mạnh của văn hóa trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc hiện nay. Thực chất của xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh là tập trung hoàn thành tốt các nội dung, tiêu chí xây dựng các tổ chức, cơ quan, ban ngành, đơn vị và các địa phương vững mạnh toàn diện, làm cho giá trị văn hóa luôn hiện hữu, dung dưỡng, nâng cao ý thức, trách nhiệm chính trị của cá nhân và cộng đồng đối với Đảng, Tổ quốc và nhân dân; thúc đẩy các cá nhân ra sức học tập nâng cao bản lĩnh chính trị, năng lực công tác, phát huy mọi tiềm năng, sở trường, cống hiến sức lực, trí tuệ và kế thừa, phát triển, sáng tạo những giá trị văn hóa mới, phù hợp với quy luật vận động phát triển thực tiễn của xã hội. Bên cạnh đó, cần xây dựng và thực hiện các chuẩn mực văn hóa trong lãnh đạo, quản lý. Chú trọng xây dựng môi trường văn hóa công sở lành mạnh, dân chủ, đoàn kết, nhân văn; xây dựng văn hóa doanh nghiệp, phát triển có trọng tâm, trọng điểm ngành công nghiệp văn hóa và dịch vụ văn hóa, gắn phát triển văn hóa với phát triển du lịch, đưa du lịch trở thành ngành kinh tế mũi nhọn, đồng thời bảo vệ, giữ gìn tài nguyên văn hóa cho các thế hệ mai sau.

Sức mạnh của văn hóa Việt Nam là một thành tố cốt lõi cấu thành nên sức mạnh tổng hợp của quốc gia, có ý nghĩa đặc biệt quan trọng trong quan hệ quốc tế và trong thời đại toàn cầu hóa, hội nhập quốc tế hiện nay. Nền văn hóa Việt Nam được chăm lo xây dựng và phát triển trên tinh thần bồi tụ, tích hợp, phát triển cùng chiều dài lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc; được kế thừa, phát huy giá trị tích cực, tốt đẹp của truyền thống dân tộc và tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại. Trước thời cơ, thuận lợi và thách thức do bối cảnh toàn cầu hóa và nền kinh tế thị trường mang lại, bản sắc, cốt cách, bản lĩnh của chiều sâu văn hóa dân tộc và con người Việt Nam luôn tiếp biến và hoàn thiện, luôn làm giàu tri thức, năng động, sáng tạo, đổi mới đã thực sự trở thành nền tảng, nguồn sức mạnh nội sinh quan trọng để xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa trong tình hình mới, đủ sức “sánh vai với các cường quốc năm châu” như lời Chủ tịch Hồ Chí Minh mong muốn.

_____________

1. Hồ Chí Minh toàn tập, tập 7, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.246.

2. Kết luận số 76-KL/TW của Bộ Chính trị về Tiếp tục thực hiện Nghị quyết số 33-NQ/TW về xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam.

3, 4, 5, 6, 12. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.46, 84, 202, 47, 47.

7, 8. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2016, tr.126, 148.

9, 10. Hồ Chí Minh toàn tập, tập 5, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 1995, tr.409, 276. 1

1. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ IX, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2001, tr.123.

TS PHẠM VĂN XÂY

Nguồn: Tạp chí VHNT số 545, tháng 9-2023