Bài hát tiếng Nga Песня о вьетнамском друге (Bài ca về người bạn Việt Nam) được coi là bài hát đầu tiên và có lẽ là duy nhất của nước Nga Xô Viết sáng tác về con người Việt Nam, với đại diện xứng đáng nhất là Hồ Chí Minh.

Phần nhạc của bài hát do nhạc sĩ В. Мурадели (Nghệ sĩ Nhân dân, hai lần đoạt Giải thưởng Nhà nước Liên Xô) sáng tác, phần lời được viết bởi thi sĩ Э. Иодковский (người đoạt Giải thưởng Liên hoan Thanh niên và Sinh viên Quốc tế lần thứ IV). Nghệ sĩ Công huân A. Чмырев đã chỉ huy dàn đồng ca thiếu nhi của thành phố Калининграда trình diễn vào những năm 1956-1957. Hiện nay đang có hai quan điểm trong việc xác định ai là đối tượng của bài hát: Hồ Chí Minh hay một thanh niên Việt Nam sang Liên Xô học tập.

Nếu chỉ xem xét nội dung bài hát một cách khái lược sẽ dễ đi đến kết luận rằng bài hát nói về một lưu học sinh Việt Nam ở Nga, được bạn bè yêu mến vì sự khiêm tốn và sự ủng hộ, tin tưởng của nhân dân Liên Xô đối với cuộc chiến đấu chống thực dân Pháp của nhân dân Việt Nam. Tuy nhiên, nếu đi sâu tìm hiểu, chúng ta cần đặt và trả lời một số câu hỏi: Tại sao chàng trai Việt lại phát biểu trước đám đông gồm các bạn người Nga ở một thành phố xa, được mọi người đưa tiễn để phải nói lời chia tay; Chàng trai tại sao lại được gọi là Nguyễn, “anh chia sẻ ước mơ và bánh mì với chúng ta” - với nhân dân Xô Viết và “mọi người yêu Nguyễn như anh em”?

Những câu hỏi trên rất dễ giải thích nếu dựa vào bối cảnh Hồ Chí Minh lần đầu tiên tới nước Nga, khi Người tham gia vào nhiều hoạt động của Quốc tế Cộng sản, vừa để góp sức vào công việc chung, vừa để tìm hiểu những thành tựu của nhà nước công nông đầu tiên trên thế giới, đồng thời chia sẻ cảm tưởng, suy nghĩ… với những người dân Xô Viết. Người hay phát biểu trước các đám đông công nhân và nông dân tại các cuộc tham quan, mít tinh, gặp gỡ quần chúng do Quốc tế Cộng sản tổ chức. Trong thời gian này, chính quyền Xô Viết mới thành lập, kinh tế chưa được khôi phục nên cuộc sống thường ngày của nhân dân rất khó khăn. Hồ Chí Minh cũng sống thiếu thốn như mọi người, luôn chia sẻ với bè bạn từng miếng bánh mì từ tiêu chuẩn ít ỏi của mình. Người luôn cháy bỏng khát khao giải phóng nhân dân Việt Nam, cũng như các dân tộc bị áp bức khỏi ách thực dân phong kiến. Trên hành trình đi tìm con đường giải phóng dân tộc, Hồ Chí Minh rất nghiêm túc trong học tập, trao đổi, tranh luận, trình bày ý kiến của mình ở mọi nơi, mọi hoàn cảnh thuận lợi. Những phẩm chất cao quý đó của Hồ Chí Minh đã được các đồng chí, bè bạn trong Quốc tế Cộng sản cũng như một bộ phận nhân dân Liên Xô biết đến.

Bài hát còn toát lên tinh thần quốc tế vô sản thể hiện qua từ “anh Nguyễn” và cụm từ “mọi người chúng ta”. Trong số những người Việt Nam đến nước Nga Xô Viết học tập thì Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh, một người cách mạng với tinh thần quốc tế cao cả và trong sáng, với cốt lõi nhân văn, đã thể hiện đầy đủ nhất tinh thần đó.

Đặc điểm sáng tác ca khúc Nga là hầu hết dựa trên những bài thơ có sẵn, trong trường hợp này là bài thơ của Э. Иодковский - thi sĩ vốn cùng quan điểm và coi Osip Emilyevich Mandelstam (một nhà thơ, nhà báo Xô Viết) là người định hướng thơ ca chủ yếu của mình. Phải chăng Э. Иодковский và có thể cả nhạc sĩ В.Мурадели đã lấy cảm hứng từ bài phỏng vấn Nguyễn Ái Quốc - Chuyến viếng thăm của một người cộng sản của Mandelstam và kết hợp với hình ảnh những người sinh viên Việt Nam các lứa đầu tiên học tập tại nước Nga Xô Viết để cho ra đời Bài ca về người bạn Việt Nam.

Tuy chưa thể khẳng định bài hát là dành riêng ca ngợi Hồ Chí Minh, nhưng có thể kết luận chắc chắn rằng trong hình tượng người thanh niên Việt Nam mang tên Nguyễn được nhắc tới trong bài hát này có hình dáng rõ nét của Nguyễn Ái Quốc - Hồ Chí Minh yêu quý của chúng ta, người cách mạng Việt Nam trẻ tuổi đầu tiên tới Nga. Người không những có công đặt nền móng cho mọi quan hệ giữa hai nước Việt - Nga, mà còn là nguồn cảm hứng cho những sáng tạo văn hóa và nghệ thuật của nhân dân hai nước!

Nguồn : Tạp chí VHNT số 354, tháng 12-2013

Tác giả : Huỳnh Lương Nghĩa