TP.HCM hiện nay là đô thị lớn nhất nước nhưng có quá ít những không gian sinh hoạt văn hóa công cộng. Hệ thống trung tâm văn hóa mặc dù đã được Nhà nước quan tâm đầu tư, nhưng vẫn chưa thể đáp ứng kịp nhu cầu giải trí của người dân hiện nay. Để nâng cao chất lượng các hoạt động giải trí trong hệ thống trung tâm văn hóa, cần tìm hiểu thực trạng việc tổ chức vui chơi giải trí trong hệ thống này; qua đó, đưa ra những đánh giá có tính hệ thống làm cơ sở cho việc nâng cao hiệu quả công tác quản lý hoạt động văn hóa trên địa bàn thành phố hiện nay.

Giải trí công cộng (GTCC) góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần của cư dân đô thị

Hoạt động GTCC là quá trình sáng tạo, hưởng thụ các sản phẩm văn hóa tinh thần, trong thời gian rỗi, tại những nơi mà nhiều người có thể tự do, bình đẳng tham dự, để giải tỏa những căng thẳng trí não, tạo sự hứng thú cho bản thân, góp phần phát triển đời sống văn hóa cộng đồng.

Trong xã hội đô thị, hoạt động lao động sản xuất với nhịp độ nhanh, khẩn trương, tận dụng tối đa sức lao động để tạo ra của cải vật chất làm nảy sinh nhiều áp lực, căng thẳng, mệt mỏi về tinh thần, người dân cần có những hoạt động giải trí để giải tỏa căng thẳng trí não, góp phần cân bằng lại đời sống tâm sinh lý, tình cảm nội tại của mình.

Các hoạt động sáng tạo các sản phẩm văn hóa vừa thỏa mãn được nhu cầu được giải trí, vừa để thể hiện các giá trị của bản thân trước tập thể, cộng đồng.

Hoạt động GTCC giúp người dân gìn giữ các phong tục, tập quán, các sinh hoạt mang tính bản sắc văn hóa cộng đồng; thông qua các sinh hoạt cộng đồng này con người có thể hòa nhập vào cộng đồng, từ đó tạo ra thêm những niềm vui chung, sức mạnh, tinh thần dân tộc cho cả cộng đồng.

Một trong những đặc điểm cơ bản của cư dân đô thị là họ sống trong các mối quan hệ đa phương, đa dạng, đa chiều nhưng thiếu tính gắn bó bền chặt; do đó rất cần có những hoạt động GTCC để tạo ra một môi trường nhân văn xã hội, giúp mọi người có được cơ hội giao lưu, tiếp xúc với nhau, có sự hiểu biết, chia sẻ, gắn kết cộng đồng.

Hoạt động GTCC sẽ tạo ra cơ hội bình đẳng cho người dân ở đô thị, để họ được đảm bảo những quyền lợi cơ bản trong sáng tạo, hưởng thụ các sản phẩm văn hóa, phục vụ nhu cầu giải trí.

Vai trò của trung tâm văn hóa trong hoạt động GTCC

Cùng với cảnh quan văn hóa thì thiết chế văn hóa là điều kiện cơ sở vật chất quan trọng hàng đầu trong việc tạo ra các hoạt động GTCC cho cư dân đô thị. Tại Việt Nam, từ những năm 70 của TK XX, thiết chế văn hóa được xem là chỉnh thể hội tụ đầy đủ các yếu tố: cơ sở vật chất, bộ máy tổ chức, hệ thống biện pháp, kinh phí hoạt động. Trung tâm văn hóa là một dạng thiết chế văn hóa với tư cách là một cơ quan văn hóa hoạt động vì mục tiêu lợi ích công cộng; các hoạt động của trung tâm này phải đảm bảo được đặc tính công hữu, thực hiện nhiệm vụ phục vụ lợi ích công cho toàn xã hội, đảm bảo cho mọi người dân đều có cơ hội bình đẳng như nhau trong sáng tạo, hưởng thụ các giá trị văn hóa. Chính nhờ những đặc trưng này mà trung tâm văn hóa có một vai trò rất quan trọng trong việc tổ chức các hoạt động GTCC, góp phần tạo ra cơ hội bình đẳng cho mọi công dân trong sáng tạo, tổ chức, hưởng thụ các giá trị văn hóa giải trí; đồng thời, góp phần hạn chế tối đa các khuyết điểm của thị trường, tránh việc thương mại hóa dịch vụ GTCC.

TP.HCM là đô thị lớn của cả nước, gồm 19 quận nội thành, 5 huyện ngoại thành, 322 phường, xã, thị trấn; hiện thành phố đang có một hệ thống thiết chế trung tâm văn hóa phân bố đều khắp tất cả các địa bàn với 3 cấp độ: thành phố; quận, huyện; phường, xã. Trong đó, cấp thành phố có 1 trung tâm; cấp quận, huyện có 24 trung tâm; cấp xã, phường có 81 nhà văn hóa. Trong năm 2016, hệ thống trung tâm văn hóa của thành phố đã tập trung cho các hoạt động phục vụ nhiệm vụ chính trị, tổ chức các hoạt động vui chơi, giải trí trọng tâm như: tổ chức các lễ hội, các chương trình văn hóa nghệ thuật phục vụ tết Nguyên đán; tổ chức các hoạt động kỷ niệm các ngày lễ lớn, một số sự kiện trong năm; dàn dựng chương trình tham gia các hội thi, liên hoan, hội diễn các nhóm ca khúc cách mạng, ca tài tử, liên hoan văn nghệ thiếu nhi, liên hoan giai điệu quê hương... Bên cạnh việc thực hiện các hoạt động chuyên môn nghiệp vụ thường xuyên, các đơn vị còn tổ chức phục vụ các nhiệm vụ chính trị của địa phương, hỗ trợ các ban ngành, đoàn thể, cơ quan trên địa bàn.

Một số loại hình giải trí công cộng

Xem và tham gia biểu diễn nghệ thuật

Có thể thấy, thưởng thức nghệ thuật là một trong những dạng thức giải trí phổ biến hiện nay trong đời sống tinh thần của người dân. Thưởng thức nghệ thuật là một dạng giải trí có sức hấp dẫn lớn, giúp con người vừa thư giãn, vừa nâng cao đời sống tâm hồn, thị hiếu thẩm mỹ của chính mình; thông qua các tác phẩm nghệ thuật, công chúng có thể giảm căng thẳng, cảm thấy hứng thú, sảng khoái tinh thần, ngoài ra cũng nhận diện được những điều hay, điều tốt, tích cực để hướng tới. Chính vì lẽ đó, với tư cách là một thiết chế giáo dục ngoài nhà trường, các trung tâm văn hóa thường xuyên có các hoạt động biểu diễn nghệ thuật để phục vụ đông đảo công chúng trong thời gian rỗi như: ca múa nhạc, thời trang, xiếc, tạp kỹ, các đêm giới thiệu tác giả, tác phẩm âm nhạc, múa, đờn ca tài tử, hòa nhạc...

Sáng tạo văn hóa nghệ thuật là một lĩnh vực đòi hỏi không chỉ là năng khiếu mà còn là sự đam mê của người chơi. Tại các trung tâm văn hóa, việc tổ chức các sân chơi để người dân được thỏa sức đam mê, yêu thích sáng tạo văn hóa nghệ thuật thông qua các chương trình biểu diễn văn nghệ là một loại hình hoạt động được tổ chức thường xuyên tại các trung tâm văn hóa. Những cuộc biểu diễn này được tổ chức vào thời gian rỗi, tạo thành các phong trào sáng tạo thẩm mỹ của quần chúng nhân dân đầy hấp dẫn, ngày càng cuốn hút sự chú ý, tham gia của đông đảo công chúng.

Các cuộc biểu diễn văn nghệ của người dân do các trung tâm văn hóa tổ chức thường thấy như: chương trình hát với nhau, với ban nhạc hay với dàn nhạc điện tử, hát dân ca, đờn ca tài tử, chương trình biểu diễn của các nhóm nhạc, ban nhạc, tiếng hát người cao tuổi, văn nghệ thiếu nhi, tiếng hát công nhân, giao lưu thơ, nhạc, giới thiệu tác giả, tác phẩm tự biên, biểu diễn nhạc cụ, biểu diễn nhạc tài tử, biểu diễn thơ… Một số tiết mục, tác phẩm đạt chất lượng tốt từ các chương trình biểu diễn này đã được các trung tâm văn hóa lựa chọn, trau chuốt lại để đưa đi tham dự các cuộc thi, diễn ở địa phương hoặc cấp cao hơn cả trong, ngoài thành phố.

Tham dự các liên hoan, hội thi, hội diễn

Nhu cầu được vui chơi giải trí, khẳng định tài năng, uy tín của bản thân trước cộng đồng là một nhu cầu văn hóa chính đáng, là thứ nhu cầu bậc cao trong nấc thang nhu cầu cơ bản của con người. Biểu diễn nghệ thuật khi tham dự các liên hoan, hội thi, hội diễn không chỉ dừng lại ở việc chỉ nhằm được bộc lộ, thể hiện khả năng, năng khiếu biểu diễn nghệ thuật đơn thuần mà nó đã chuyển sang một dạng vui chơi giải trí với nhu cầu cao là sự mong muốn khẳng định tài năng, nhận được sự đánh giá cao, thừa nhận của tập thể, cộng đồng, xã hội.

Mỗi năm, tại các trung tâm văn hóa đều có nhiều cuộc liên hoan, hội thi, hội diễn được tổ chức theo các dịp khác nhau. Số liệu thống kê năm 2015 của trung tâm văn hóa TP.HCM thì ở 24 trung tâm văn hóa quận, huyện đã tổ chức được 251 cuộc liên hoan, hội thi, hội diễn tiêu biểu có thể kể đến như: liên hoan văn nghệ quần chúng, đờn ca tài tử, biểu diễn lân sư rồng, hội thi hoa khôi doanh, hội diễn hát mãi khúc quân hành, liên hoan karaoke tiếng hát công nhân... Các cuộc liên hoan, hội thi, hội diễn ngoài việc đáp ứng nhu cầu giải trí để khẳng định uy tín của người tham dự, còn tạo cơ hội để trung tâm văn hóa phát hiện, bồi dưỡng, bổ sung nguồn nhân lực tài năng trong lĩnh vực văn hóa nghệ thuật để tạo nên những đỉnh cao, trào lưu mới, làm phong phú, đa dạng hơn cho hoạt động văn hóa GTCC.

Sinh hoạt câu lạc bộ, đội, nhóm

Tại các trung tâm văn hóa, hệ thống câu lạc bộ, đội, nhóm phát triển khá đông đảo; chúng được hình thành trên cơ sở sự tự nguyện tham gia của các thành viên xã hội có cùng xu hướng, sở thích đồng thời được trung tâm văn hóa đứng hỗ trợ, tạo điều kiện để thành lập. Có thể thấy, người tham gia sinh hoạt câu lạc bộ vừa được thoải mái thể hiện hết các sở thích, đam mê của bản thân; vừa được khám phá, học tập thêm các kỹ năng, kiến thức mới để nâng cao khả năng của bản thân trong lĩnh vực mình yêu thích; đồng thời, được giao lưu, kết bạn tăng cường, mở rộng các mối quan hệ xã hội…, là những lợi ích cơ bản, thiết thực mang tính bản chất mà loại hình sinh hoạt này luôn mang lại cho người tham gia. Chính vì lẽ đó, trong bất cứ thời điểm nào từ trước tới nay, sinh hoạt câu lạc bộ, đội, nhóm sở thích trong thời gian rỗi cũng được nhiều người quan tâm, tham dự.

Hiện nay, tại các trung tâm văn hóa nhiều mô hình câu lạc bộ đã khẳng định được uy tín trong sinh hoạt văn hóa nghệ thuật của thành phố như: câu lạc bộ đờn ca tài tử, câu lạc bộ tiếng thơ Gia Định, câu lạc bộ sáng tác ca khúc, câu lạc bộ ca khúc truyền thống...

Tham dự lễ hội

Lễ hội là một dạng sinh hoạt văn hóa tổng hợp của con người, vừa đảm bảo đáp ứng nhu cầu văn hóa tinh thần lẫn nhu cầu vật chất cho người dân. Bên cạnh các lễ hội truyền thống thì các lễ hội văn hóa mới ngày càng được quan tâm tổ chức nhiều hơn, hướng tới tập trung vào việc đáp ứng nhu cầu vui chơi giải trí của đông đảo công chúng ở đô thị.

Hoạt động lễ hội trong hệ thống trung tâm văn hóa ở TP.HCM có thể được phân thành hai nhóm lớn: nhóm lễ hội truyền thống, chủ yếu là các lễ hội được tổ chức theo âm lịch như tết Nguyên đán, nguyên tiêu, trung thu, lễ hội nghinh ông Cần Giờ…; nhóm lễ hội văn hóa mới được tổ chức theo các ngày dương lịch nhằm kỷ niệm các sự kiện, nhân vật truyền thống cách mạng, các ngành, nghề, giới, lễ hội văn hóa, nghệ thuật, thể thao, du lịch, kỷ niệm các ngày lễ quốc tế, các sự kiện không định kỳ...

Hệ thống trung tâm văn hóa đảm bảo được đặc tính công hữu trong tổ chức các hoạt động GTCC, tạo ra sự tự do, bình đẳng cho người dân tham gia vào các hoạt động sáng tạo, hưởng thụ văn hóa giải trí; khẳng định rõ bản chất của một cơ quan văn hóa với đặc tính là đơn vị sự nghiệp công lập phục vụ không vì lợi ích cho cá thể hay tổ chức tư nhân. Chính những đặc tính này góp phần khẳng định sự ưu việt của nó trong việc tổ chức thực hiện các hoạt động GTCC nhằm phục vụ người dân, góp phần nâng cao đời sống văn hóa tinh thần cho cộng đồng.

Tuy nhiên, cũng cần phải hiểu rằng GTCC cũng là một dạng dịch vụ sự nghiệp công nhằm cung cấp phúc lợi xã hội thiết yếu cho người dân. Thời gian qua, Nhà nước đã chuyển giao một phần việc cung ứng loại dịch vụ công này cho khu vực tư nhân, các tổ chức xã hội đảm nhận. Cho tới nay, không thể phủ nhận vai trò của Nhà nước trong việc quản lý, tổ chức các hoạt động GTCC thông qua hệ thống thiết chế trung tâm văn hóa. Tuy nhiên, thực tế cũng cho thấy rằng sẽ không đủ, khó đảm bảo cho sự hoàn thiện cả về số lượng cũng như chất lượng các dịch vụ GTCC để đáp ứng nhu cầu vui chơi giải trí của người dân thành phố hiện nay nếu chỉ đơn độc, tập trung trong hệ thống các thiết chế văn hóa thuộc khu vực nhà nước. Cho nên, rất cần phải thừa nhận, mở rộng hơn nữa vai trò của xã hội thông qua các chủ thể ngoài nhà nước như các tổ chức phi chính phủ, khu vực tư nhân cùng tham gia vào việc tổ chức các hoạt động GTCC với tư cách là các chủ thể cung ứng dịch vụ sự nghiệp công.

Các loại hình giải trí bên cạnh những ưu điểm cũng bộc lộ một số hạn chế cơ bản như: chương trình biểu diễn nghệ thuật thường chỉ tập trung vào một số chủ đề nhất định, chủ yếu là nhằm để chào mừng các ngày lễ mang yếu tố giáo dục chính trị, tư tưởng; chưa đa dạng, phong phú, sinh động cả về thể loại, chủ đề, nội dung lẫn hình thức thể hiện, còn rập khuôn, xơ cứng trong cách sáng tạo, biểu diễn. Hoạt động sáng tác văn học nghệ thuật nhằm giúp người dân thể hiện sự sáng tạo văn hóa chưa được tổ chức thường xuyên, chưa tạo ra phương thức, cách thức tổ chức mới lạ, hấp dẫn. Các liên hoan, hội thi, hội diễn tổ chức khá rầm rộ, hoành tráng nhưng đối tượng người tham dự đa phần là cán bộ, viên chức, người làm việc thuộc các cơ quan nhà nước, những cuộc thi tài dành cho công chúng tự do chưa nhiều, chưa được quan tâm, đầu tư đúng mực.

Sinh hoạt câu lạc bộ, đội, nhóm đã khẳng định được lợi thế của nó đối với phong trào văn hóa văn nghệ đại chúng, tuy nhiên vẫn chưa thoát khỏi tình trạng trì trệ, thiếu phương thức phù hợp với điều kiện, hoàn cảnh của từng đơn vị, từng người tham gia sinh hoạt; một số trung tâm đã đẩy các câu lạc bộ dần trở thành một một tổ chức trực thuộc với kiểu sinh hoạt nặng tính hành chính hơn là sở thích tự nguyện.

Hoạt động lễ hội tập trung nhiều sinh hoạt vui chơi, giải trí được tổ chức quy mô tại các trung tâm văn hóa hay các nơi công cộng nhằm phục vụ người dân đã có những thành công đáng kể; tuy nhiên hoạt động này cũng chỉ tổ chức vào một dịp lễ nào đó, do vậy thường tập trung rất đông người tham dự dẫn tới rất nhiều bất cập trong khâu tổ chức, quản lý.

Trước thực trạng đó, rất cần phải đánh giá lại cho đúng nhu cầu, tình trạng sử dụng thời gian rỗi của các đối tượng công chúng khác nhau, quan trọng hơn là từ đó tiến tới nghiên cứu, học tập, tiếp thu, sáng tạo các loại hình GTCC phù hợp, đáp ứng nhu cầu sáng tạo, hưởng thụ văn hóa của người dân trong bối cảnh hiện nay.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 395, tháng 5-2017

Tác giả : TRỊNH ĐĂNG KHOA