Tại TP Vĩnh Long, trên gò đất cao nhất, tại giao lộ 19 tháng 8 và đường Hoàng Thái Hiếu, có một cây đa cao lớn đến chục người ôm không xuể, với cành lá sum suê, rợp mát. Người dân Vĩnh Long, xưa cũng như nay, luôn giữ gìn cây đa bằng tình cảm trân trọng, thiêng liêng, vì đây chính là dấu vết duy nhất còn sót lại của cửa hữu thành Vĩnh Long xưa. Theo Đại nam nhất thống chí và Gia Định thành thông chí, thì vào tháng 2 năm Quý Dậu, đời Gia Long thứ 12 (1813), triều đình Huế lệnh cho quan Khâm mạng Trấn thủ Lưu Phước Tường của Vĩnh Thanh trấn xây dựng thành Vĩnh Thanh trung tâm của Long Hồ dinh từ thời các chúa Nguyễn - nay là Vĩnh Long thành.

Thành tọa lạc tại phường 1, TP Vĩnh Long ngày nay. Thành đắp bằng đất, cửa chính hướng đông nam, lưng quay hướng tây bắc. Chu vi thành rộng 750 trượng (một trượng bằng 3 thước), cao 1 trượng, dày 2,5 trượng. Quanh thành có hào rộng, sông sâu. Phía tả là sông Long Hồ, phía hữu là rạch Ngư Câu (Cái Cá), mặt sau có sông Cổ Chiên (một nhánh lớn của sông Tiền), mặt trước có đường Cừ Sâu (nay là rạch Cầu Lầu). Thành có 5 cửa quay về 5 hướng đông, tây, bắc, đông nam và tây nam. Cửa tiền của thành ở hướng đông, cửa hậu hướng tây, cửa tả hướng bắc, cửa hữu hướng tây nam.

Cửa phía đông thành có đường lộ chạy dọc sông Tiền, đoạn qua Vĩnh Long, gọi là sông Cổ Chiên, phía tả thành là nhà Sứ Quán, phía hữu là chợ Vĩnh Thanh, và cổng Thành có một cây đa trồng từ lâu, như từng chứng kiến những chuyện lớn, chuyện nhỏ xưa nay của Vĩnh Long, kể cả vụ thực dân Pháp bất ngờ tấn công chiếm thành năm 1867. Riêng góc nam của thành, chỗ tiếp giáp đường Cừ Sâu và sông Long Hồ, có xưởng Thủy sư (xưởng đóng tàu chiến). Thành tuy không rộng, nhưng với vị trí dinh Long Hồ - Vĩnh Long là một trong 3 dinh, 6 trấn mà các chúa Nguyễn đã định ra – khi đó Vĩnh Long là một dinh, gồm cả vùng đất bờ nam và bắc sông Tần, nay là Đồng Tháp, Bến Tre, Vĩnh Long, Trà Vinh, Tiền Giang. Thành lúc ấy được xây dựng kiên cố, bố phòng chặt chẽ, thuận tiện cả đường bộ, cũng như đường sông để tiến thủ.

Thành Vĩnh Long trong suốt quá trình tồn tại luôn là thành trì vững chắc, chi phối về quân sự, kinh tế, văn hóa cả khu vực miền Tây Nam Bộ - vùng đất mới rộng lớn của tổ quốc.

         Năm 1867, thực dân đánh chiếm Vĩnh Long xong, đã cho quân lính đập phá tất cả các công trình văn hóa, đồn lũy của nhà Nguyễn và san bằng thành Vĩnh Long. Qua cơn tàn phá, đã có bao công trình khai thủy của một thời kỳ dài người Việt đi mở nước, thì rất may trước cửa hữu thành Vĩnh Long còn lại cây đa sống sót và um tùm cây lá như ngày nay. Nhân dân giữ gìn, bảo vệ cây đa, gọi là cây đa Cửa Hữu để lưu dấu và hoài niệm về thành Vĩnh Long xưa. Vào thập niên 50 của thế kỷ trước, cây đa mẹ, dấu vết duy nhất của thành Vĩnh Long xưa, bị lụi tàn. Từ thân cây mẹ, mọc lên cây đa con vươn mình phát triển tươi tốt, tồn tại đến ngày nay. Năm 2000 Bộ Văn hóa - Thông tin đã xếp hạng di tích Cây đa Cửa Hữu thành Vĩnh Long là Di tích lịch sử văn hóa quốc gia.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 335, tháng 5-2012

Tác giả : Phạm Bá Nhiễu