Chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) về chấn hưng, phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam giai đoạn 2025-2035 là một chương trình lớn, chứa đựng những giá trị nhân văn, nhân bản, hướng đến mục tiêu xây dựng, phát triển văn hóa và con người Việt Nam một cách toàn diện, đồng bộ. Tuy nhiên, khi Dự thảo Chương trình đang được Bộ VHTTDL trình cấp có thẩm quyền xem xét, quyết định, thì trên một số diễn đàn, mạng xã hội, xuất hiện những ý kiến phiến diện, một chiều, cố tình hiểu sai ý nghĩa nhân văn, tốt đẹp mà Chương trình đề ra.

Chương trình mục tiêu quốc gia về chấn hưng, phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam sẽ tạo cơ sở, nền tảng để toàn xã hội tiếp tục quan tâm và dành những ưu tiên về nguồn lực, thúc đẩy văn hóa ngày càng phát triển, tương xứng với sự phát triển của kinh tế, chính trị, xã hội - ảnh: Nguyễn Thanh Hà

Cần khẳng định rằng Chương trình MTQG về chấn hưng, phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam (sau đây gọi là Chương trình) là một chủ trương, quyết sách lớn của Đảng, Nhà nước, phù hợp với yêu cầu, đòi hỏi của thực tiễn và tính tất yếu khách quan trong quá trình phát triển đất nước. Việc xây dựng Chương trình được chuẩn bị công phu, bài bản, khoa học và kỹ lưỡng. Thực hiện chỉ đạo của Lãnh đạo Đảng, Nhà nước, Quốc hội, Bộ  VHTTDL đã  xây dựng dự thảo Chương trình, xin ý kiến các Bộ, ngành và 63 tỉnh, thành phố cũng như lấy ý kiến các chuyên gia, nhà khoa học, trên cơ sở đó, xây dựng Báo cáo đề xuất chủ trương đầu tư Chương trình với dự kiến tổng vốn của Chương trình là 350.000 tỷ đồng cho giai đoạn 11 năm (2025-2035).

Bộ VHTTDL cho biết: “Trong thời gian tới, còn nhiều nội dung cần tiếp tục triển khai, gồm: Chính phủ thẩm định, trình Quốc hội Báo cáo đề xuất chủ trương đầu tư Chương trình. Quốc hội thẩm tra, phê duyệt chủ trương đầu tư Chương trình. Bộ VHTTDL lập, trình Thủ tướng Chính phủ phê duyệt Báo cáo nghiên cứu khả thi Chương trình.

Trong đó, căn cứ ý kiến thẩm định của Hội đồng thẩm định nhà nước, Bộ VHTTDL hoàn chỉnh Báo cáo nghiên cứu khả thi Chương trình và dự thảo quyết định đầu tư chương trình gửi Hội đồng thẩm định nhà nước trình Thủ tướng Chính phủ xem xét, quyết định”. (1).

Dự thảo Chương trình nếu được Quốc hội thông qua sẽ tạo “cú hích”, điểm nhấn và động lực quan trọng để thúc đẩy sự nghiệp xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc.

Chương trình được xây dựng lần này là sự nối tiếp, kế thừa những thành tựu, những kết quả đạt được từ các Chương trình MTQG về văn hóa đã đã được triển khai, thực hiện ở các giai đoạn (2006-2010), (2012-2015). Từ năm 2015 đến nay, vì nhiều lý do khách quan, Chương trình MTQG về văn hóa tạm dừng. Trước những yêu cầu, đòi hỏi từ thực tiễn cuộc sống, việc tiếp tục triển khai Chương trình với quy mô, tính chất và những nhiệm vụ mới là một yêu cầu cấp thiết, nhằm không ngừng nâng cao đời sống vật chất và tinh thần cho nhân dân.

Về phương diện chính trị: Có thể thấy, ngay sau khi nước Việt Nam Dân chủ Cộng hòa ra đời, bằng nhãn quan chính trị và tầm nhìn thời đại, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã ý thức sâu sắc về việc cần thiết phải xây dựng nền văn hóa mới với đặc trưng dân tộc, khoa học và đại chúng. Người lưu ý các cấp, các ngành phải luôn quan tâm, chú trọng đến sự nghiệp phát triển văn hóa: “Trong công cuộc kiến thiết nước nhà có bốn vấn đề cùng phải chú ý đến, cùng phải coi là quan trọng ngang nhau: chính trị, kinh tế, xã hội, văn hóa”. Văn hóa thẩm thấu vào mọi lĩnh vực của đời sống xã hội “văn hóa ở trong kinh tế và chính trị”, vì thế phát triển văn hóa phải được xác định là sự nghiệp của toàn dân. Trước lúc đi xa, trong bản Di chúc viết năm 1969, Người căn dặn: “Đảng cần phải có kế hoạch thật tốt để phát triển kinh tế và vǎn hóa, nhằm không ngừng nâng cao đời sống của nhân dân”. Như vậy, cùng với các lĩnh vực kinh tế, chính trị, xã hội, văn hóa đóng vai trò là một thành tố, một trụ cột quan trọng, đảm bảo quá trình phát triển nhanh và bền vững đất nước.

Tiếp tục nhấn mạnh vai trò, vị trí của văn hóa trong thời kỳ đổi mới, hội nhập quốc tế, Nghị quyết Trung ương năm khóa VIII (1998) về Xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc khẳng định: Văn hóa là nền tảng tinh thần của xã hội, vừa là mục tiêu vừa là động lực thúc đẩy sự phát triển kinh tế - xã hội. Đồng thời, Nghị quyết đề ra 10 nhiệm vụ quan trọng để thúc đẩy sự nghiệp phát triển văn hóa, trong đó nhiệm vụ xây dựng con người là nhiệm vụ trọng tâm, quan trọng nhất. Nghị quyết nhấn mạnh đến nhiệm vụ xây dựng con người mới với 5 phẩm chất, đức tính tiêu biểu: Có tinh thần yêu nước, tự cường dân tộc, có chí vươn lên đưa đất nước thoát khỏi nghèo nàn lạc hậu; Có ý thức tập thể, đoàn kết, phấn đấu vì lợi ích chung; Có lối sống lành mạnh, nếp sống văn minh, cần kiệm, trung thực, nhân nghĩa, tôn trọng kỷ cương phép nước, quy ước của cộng đồng, có ý thức bảo vệ và cải thiện môi trường sinh thái; Lao động chăm chỉ với lương tâm nghề nghiệp, có kỹ thuật, sáng tạo, năng suất cao vì lợi ích của bản thân, gia đình, tập thể và xã hội; Thường xuyên học tập, nâng cao hiểu biết, trình độ chuyên môn, trình độ thẩm mỹ và thể lực.

Sau hơn 15 năm thực hiện Nghị quyết Trung ương năm khóa VIII với những thành tựu và sức lan tỏa, cộng hưởng lớn trong đời sống cộng đồng, vào năm 2014 trước những yêu cầu, đòi hỏi mới của bối cảnh tình hình trong nước, khu vực và quốc tế, tại Hội nghị lần thứ chín, Ban Chấp hành Trung ương khóa XI, Đảng đã ban hành Nghị quyết số 33-NQ/TW về Xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước. Trước thực trạng một số địa phương, người đứng đầu các cơ quan, đơn vị chưa thực sự coi trọng và dành những nguồn lực cần thiết để đầu tư cho phát triển văn hóa, tại Nghị quyết này,  Đảng đặt ra yêu cầu: “Văn hóa phải được đặt ngang hàng với kinh tế, chính trị, xã hội”. Nhấn mạnh đến mối quan hệ biện chứng giữa phát triển văn hóa và phát triển con người, Nghị quyết khẳng định: “Phát triển văn hóa vì sự hoàn thiện nhân cách con người và xây dựng con người để phát triển văn hóa”. Về chủ thể xây dựng nền văn hóa, Nghị quyết xác định đó là “sự nghiệp của toàn dân do Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, nhân dân là chủ thể sáng tạo, đội ngũ trí thức giữ vai trò quan trọng”.

Các loại hình nghệ thuật truyền thống tiếp tục được bảo tồn, phát huy - ảnh: Tuấn Minh

Tại Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, Đảng đề ra mục tiêu đến năm 2030, Việt Nam là nước đang phát triển, có công nghiệp hiện đại, thu nhập trung bình cao. Đến năm 1945 trở thành nước phát triển, thu nhập cao. Để hiện thực mục tiêu đó, một trong những nhiệm vụ, giải pháp quan trọng mang tính đột phá mà Đảng đề ra, đó là: Khơi dậy tinh thần và ý chí, quyết tâm phát triển đất nước phồn vinh, hạnh phúc; dân tộc cường thịnh, trường tồn; phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam trong sự nghiệp xây dựng và bảo vệ Tổ quốc.

Thể chế hóa chủ trương, đường lối của Đảng, ngày 12-11-2021, Thủ tướng Chính phủ đã ban hành Quyết định số 1909/QĐ-TTg phê duyệt Chiến lược phát triển văn hóa đến năm 2030, trong đó đề ra nhiệm vụ: định kỳ 5 năm tổ chức Hội nghị văn hóa toàn quốc.

Vào ngày 24-11-2021, Hội nghị Văn hóa toàn quốc đã được tổ chức. Như vậy, sau một thời gian dài, kể từ Hội nghị Văn hóa toàn quốc lần thứ nhất (1946) và lần thứ hai (1948), đến nay mới lại tổ chức một Hội nghị văn hóa toàn quốc, thu hút sự quan tâm của đông đảo văn nghệ sĩ, trí thức, những người thực hành, sáng tạo văn hóa và đông đảo quần chúng nhân dân. Dự và phát biểu chỉ đạo tại Hội nghị, Tổng Bí thư Nguyễn Phú Trọng khẳng định vai trò, vị trí đặc biệt quan trọng của văn hóa: “Văn hoá là hồn cốt của Dân tộc, nói lên bản sắc của Dân tộc. Văn hóa còn thì Dân tộc còn”.

Trước những thời cơ và thách thức mới, yêu cầu khách quan của bối cảnh thời đại, Tổng Bí thư đề nghị các cấp các ngành cần phải tiếp tục xây dựng, giữ gìn và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, thực sự là "nền tảng tinh thần", "động lực phát triển", và "soi đường cho quốc dân đi"; phát huy giá trị văn hóa và sức mạnh con người Việt Nam, khơi dậy khát vọng phát triển đất nước phồn vinh, thịnh vượng, tạo ra sức mạnh tổng hợp của toàn dân tộc để tận dụng thời cơ, vượt qua thách thức, thực hiện thành công mục tiêu đưa nước ta trở thành quốc gia phát triển theo định hướng xã hội chủ nghĩa vào giữa thế kỷ XXI.

Để tiếp tục giữ gìn, chấn hưng và phát triển nền văn hoá của dân tộc, xây dựng con người Việt Nam, Tổng Bí thư yêu cầu các cấp các ngành cần tập trung thực hiện một cách quyết liệt và có hiệu quả 6 nhiệm vụ trọng tâm và 4 nhóm giải pháp cơ bản.

Như vậy, công cuộc xây dựng và phát triển văn hóa, con người Việt Nam luôn được xác định là nhiệm vụ trọng tâm, xuyên suốt trong sự nghiệp cách mạng cũng như trong thời kỳ đổi mới, đi lên xây dựng chủ nghĩa xã hội; là trách nhiệm của cả hệ thống chính trị. Vì thế việc xây dựng, ban hành và triển khai Chương trình MTQG về chấn hưng, phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam giai đoạn 2025-2035 là sự cụ thể hóa quan điểm, mục tiêu mà Đảng đã đề ra, tạo động lực cho văn hóa không ngừng phát triển.

Về phương diện pháp lý và thực tiễn. Cùng với chăm lo phát triển kinh tế, chính trị, xã hội, Nhà nước luôn quan tâm và dành những nguồn lực lớn để phát triển nền văn hóa dân tộc. Khoản 1, Điều 60, Hiến pháp năm 2013 quy định: “Nhà nước, xã hội chăm lo xây dựng và phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại”.

Những năm qua, trên cơ sở chủ trương, đường lối của Đảng, Nhà nước đã thể chế thành hệ thống cơ chế, chính sách pháp luật, tạo môi trường, hành lang pháp lý đầy đủ, thuận lợi để văn hóa không ngừng phát triển.

Để khơi thông mạch nguồn văn hóa, khắc phục những rào cản, điểm nghẽn trong quá trình phát triển, Nghị quyết số 572/NQ-UBTVQH15 ngày 18/8/2022 của Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa XV về hoạt động chất vấn tại phiên họp thứ 14 đã giao cho Chính phủ xây dựng Chương trình hoặc Chương trình MTQG về phát triển văn hóa giai đoạn 2022-2030. Tiếp đó, Nghị quyết số 68/2022/QH15 ngày 10/11/2022 của Quốc hội khóa XV về kế hoạch phát triển kinh tế - xã hội năm 2023 đã giao nhiệm cho Chính phủ khẩn trương nghiên cứu, xây dựng Chương trình MTQG về phát triển văn hóa.

Gần đây nhất tại Hội thảo Văn hóa năm 2022 với chủ đề “Thể chế, chính sách và nguồn lực cho phát triển văn hóa”, Chủ tịch Quốc hội Vương Đình Huệ khi tổng kết Hội thảo đã đề ra 9 nhóm chính sách và 7 nhiệm vụ cụ thể cần phải tiến hành khẩn trương, trong đó có nhiệm vụ cần sớm xây dựng Chương trình MTQG về phát triển văn hóa.

Việc xây dựng, ban hành Chương trình MTQG về phát triển văn hóa không chỉ cụ thể hóa chủ trương, đường lối, quyết sách của Đảng, Nhà nước mà còn xuất phát từ yêu cầu của thực tiễn đời sống và nhu cầu, mong muốn của đông đảo nhân dân, nhất là người dân ở những vùng kinh tế khó khăn, vùng sâu, vùng xa, vùng biên giới, hải đảo.

Sau hơn 36 năm thực hiện công cuộc đổi mới, đời sống vật chất và tinh thần của người dân được cải thiện, nâng cao. Tuy nhiên, bên cạnh những kết quả đạt được thì lĩnh vực phát triển văn hóa, con người cũng còn những tồn tại, hạn chế, bất cập chưa được khắc phục triệt để. Nhận định về thực trạng đó, Văn kiện Đại hội Đảng lần thứ XIII chỉ rõ: Văn hóa chưa được quan tâm tương xứng với kinh tế và chính trị, chưa thật sự trở thành nguồn lực, động lực nội sinh của sự phát triển bền vững đất nước. Vai trò của văn hóa trong xây dựng con người chưa được xác định đúng tầm, còn có chiều hướng coi trọng chức năng giải trí đơn thuần. Thiếu những tác phẩm văn hóa, văn học, nghệ thuật lớn phản ánh sinh động tầm vóc công cuộc đổi mới, có tác dụng tích cực đối với con người. Môi trường văn hóa, xã hội tiếp tục bị ô nhiễm bởi các tệ nạn xã hội, tham nhũng, tiêu cực. Chênh lệch về hưởng thụ văn hóa giữa các vùng, miền còn lớn; đời sống văn hóa ở vùng đồng bào dân tộc thiểu số, vùng sâu, vùng xa còn nhiều khó khăn. Công tác lãnh đạo, chỉ đạo, quản lý văn hóa còn nhiều lúng túng, chậm trễ trong việc thể chế hóa quan điểm, chủ trương của Đảng về văn hóa. Đầu tư cho văn hóa chưa đúng mức, còn dàn trải, hiệu quả chưa cao. Chưa có giải pháp hữu hiệu để ngăn chặn, đẩy lùi sự xuống cấp nghiêm trọng về một số mặt văn hóa, đạo đức, lối sống, gây bức xúc xã hội. Chất lượng và số lượng đội ngũ cán bộ văn hóa chưa đáp ứng được nhu cầu phát triển văn hóa trong thời kỳ mới. Việc giới thiệu, quảng bá văn hóa Việt Nam ra nước ngoài chưa mạnh; tiếp nhận tinh hoa văn hóa nhân loại có mặt còn hạn chế.

Để phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam; khắc phục những bât cập, hạn chế; nỗ lực vượt qua những khó khăn, thách thức, đòi hỏi sự quyết tâm, đồng lòng của các cấp, các ngành, nhất là ngành Văn hóa và sự tham gia, ủng hộ của người dân.

Nhiều thiết chế văn hóa sẽ được quan tâm, đầu tư, thu hẹp khoảng cách chênh lệch giữa miền núi và đồng bằng - ảnh: Doãn Khánh

Chương trình MTQG về chấn hưng, phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam có mục tiêu tổng quát là: Tạo bước chuyển biến mạnh mẽ và toàn diện trong chấn hưng, phát triển văn hóa và xây dựng con người, hoàn thiện nhân cách, bản sắc và bản lĩnh Việt Nam; Huy động, tập trung nguồn lực đầu tư cho phát triển văn hóa tương xứng với vai trò, vị trí của ngành Văn hóa trong điều kiện phát triển chung của đất nước, hướng tới mục tiêu đầu tư cho văn hóa chính là đầu tư lâu dài cho tương lai; Xây dựng môi trường văn hóa lành mạnh gắn với xây dựng và hoàn thiện nhân cách con người; Xây dựng và hoàn thiện thể chế và thiết chế cho hoạt động văn hóa từ Trung ương đến cơ sở; Nâng cao chất lượng công tác giáo dục, đào tạo và bồi dưỡng nguồn nhân lực chất lượng cao trong lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật và nguồn nhân lực cho các ngành công nghiệp văn hóa; Nhanh chóng tiếp thu và áp dụng những thành tựu khoa học, công nghệ tiên tiến vào các lĩnh vực hoạt động văn hóa, văn nghệ; Chú trọng xây dựng, phát triển các hoạt động văn hóa, văn nghệ; Chủ động hội nhập quốc tế về văn hóa, tiếp thu tinh hoa văn hóa nhân loại, phát huy sức mạnh mềm văn hóa Việt Nam.

Đối tượng thụ hưởng của Chương trình là đông đảo nhân dân ở các địa phương , các cộng đồng dân cư, các tổ chức, cá nhân hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, các di sản văn hóa, thiết chế văn hóa trên  cả nước . Từ nguồn kinh phí của chương trình, dự kiến sẽ có nhiều mục tiêu hướng đến như: đến năm 2030, 100% đơn vị hành chính cấp tỉnh có đủ 3 loại hình thiết chế chế văn hóa, cấp huyện, cấp xã có Trung tâm văn hóa hóa - thể thao; 95% di tích quốc gia đặc biệt và khoảng 70% di tích quốc gia được tu bổ, tôn tạo; ít nhất 75% người dân ở vùng sâu, vùng xa, biên giới, hải đảo, các xã vùng đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi được hưởng thụ và tham gia các hoạt động văn hóa; đầu tư cho văn hóa hóa tối thiểu 2% tổng chi ngân sách hằng năm…Đến năm 2035, : 100% thư viện bảo đảm điều kiện hoạt động; 100% công chức, viên chức lĩnh vực văn hóa, nghệ thuật, văn nghệ sĩ thuộc các đơn vị nghệ thuật công lập được đào tạo, bồi dưỡng, nâng cao nghiệp vụ, chuyên môn; 100% các cơ sở đào tạo văn hóa, nghệ thuật được trang bị đầy đủ, đồng bộ cơ sở vật chất; có 5 trường đại học trong điểm và 2 Viện nghiên cứu được tập trung đầu tư trở thành cơ sở đào tạo, nghiên cứu trong điểm quốc gia trong các lĩnh vực: Âm nhạc, Mỹ thuật, Sân khấu - Điện ảnh và Văn hóa, ngang tầm với các nước tiên tiến trong khu vực và thế giới.(2).

Như vậy, nội dung, mục tiêu của Chương trình là rất rõ ràng, cụ thể, hướng đến xây dựng, phát triển nền văn hóa Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc. Đời sống văn hóa vật chất và tinh thần của người dân không ngừng được cải thiện, nâng cao. Mọi người dân trên khắp vùng miền có đời sống tinh thần phong phú, lành mạnh; được tham gia vào quá trình sáng tạo, thực hành và thụ hưởng văn hóa; có điều kiện phát triển toàn diện, từ đó có nhiều cống hiến, đóng góp vào quá trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc Việt Nam xã hội chủ nghĩa.

Hiện nay, trên một số diễn đàn, mạng xã hội, xuất hiện một số ý kiến cực đoan, phiến diện, cố tình hiểu sai lệch về mục tiêu, ý nghĩa và bản chất của Chương trình. Một số cá nhân đưa những thông tin lấp lửng, nước đôi, xoáy sâu vào nguồn vốn đầu tư mà Chương trình đề xuất dự kiến khoảng 350.000 tỷ đồng, từ đó lèo lái dư luận bằng những bình luận ác ý, thậm chí giễu nhại, hoài nghi về tính hiệu quả của Chương trình, tạo ra những tranh luận trái chiều.

Theo nhận định, tính toán của một số chuyên gia, nhà khoa học thì con số 350.000 tỷ đồng chi trong 10 năm cho một chương trình lớn, bao quát, liên quan đến nhiều bộ ngành, chính quyền địa phương là không quá lớn, bởi từ năm 2004 tại Kết luận số 30-KL/TW ngày 20/7/2004 của Ban Chấp hành Trung ương Đảng khóa IX đã đề ra nhiệm vụ: “Tăng đầu tư cho văn hóa, phấn đấu đến năm 2010 ít nhất đạt 1,8% tổng chi ngân sách của Nhà nước”. Thế nhưng theo số liệu thống kê của nhiều địa phương giai đoạn 2015-2020 cho thấy mức đầu tư cho lĩnh vực văn hóa còn thấp. Trên cả nước, mức chi ngân sách cho lĩnh vực văn hóa giai đoạn này chỉ đạt mức 1,71%, dưới chỉ tiêu đặt ra. Tính đến năm 2020, hầu hết các tỉnh, thành phố trên cả nước mới chỉ đạt được từ 50 - 60% định mức tỷ lệ chi cho sự nghiệp văn hóa thông tin. (3).

Vì thế việc xây dựng, ban hành Chương trình sẽ tạo cơ sở, nền tảng để toàn xã hội tiếp tục quan tâm và dành những ưu tiên về nguồn lực, thúc đẩy văn hóa ngày càng phát triển, tương xứng với sự phát triển của kinh tế, chính trị, xã hội.

Có thể nói, việc xây dựng Chương trình MTQG về chấn hưng, phát triển văn hóa, xây dựng con người Việt Nam trong bối cảnh hiện nay là cần thiết, cấp bách, thể hiện sự quan tâm của Đảng, Nhà nước, sự vào cuộc của các ban ngành, sự ủng hộ của nhân dân trong việc huy động các nguồn lực cần thiết, tương xứng để tiếp tục xây dựng, giữ gìn, chấn hưng và phát triển nền văn hoá Việt Nam tiên tiến, đậm đà bản sắc dân tộc, để văn hóa thực sự là “nền tảng tinh thần”, “động lực phát triển”, và “soi đường cho quốc dân đi”.

_______________

1, 2, 3. Dẫn theo Cổng Thông tin điện tử Bộ VHTTDL, ngày 10 và 11-9-2023.

TS Nguyễn Huy Phòng

Học viện Chính trị quốc gia Hồ Chí Minh