Biến đổi văn hóa là một quá trình vận động diễn ra trong tất cả các xã hội, là một lĩnh vực nghiên cứu quan trọng của nhiều ngành khoa học xã hội. Biến đổi văn hóa bao hàm sự chia sẻ, sự biến đổi tương đối lâu dài của những mô hình ứng xử, niềm tin văn hóa. Nhìn ở khía cạnh lịch sử, xã hội nào cũng biểu lộ những sự biến đổi, cũng trộn lẫn yếu tố tiếp nối, biến đổi (1). Bối cảnh công nghiệp hóa, hiện đại hóa, hội nhập toàn cầu ở Việt Nam càng làm cho việc nghiên cứu biến đổi văn hóa trở nên có ý nghĩa thực tiễn lớn lao, là một khuynh hướng được nhiều nhà khoa học quan tâm, tiếp cận từ nhiều hướng, tác động từ các yếu tố chính trị, kinh tế, xã hội, đời sống văn hóa, tôn giáo.

Biến đổi văn hóa trong tôn giáo, tín ngưỡng

Trong các luận điểm về biến đổi văn hóa trong thời kỳ hiện đại hóa, các nhà nghiên cứu kinh điển đã chỉ ra rằng tôn giáo, tín ngưỡng là một vấn đề trọng tâm của biến đổi văn hóa.

Là một phần quan trọng trong cấu trúc văn hóa Việt, tôn giáo ảnh hưởng đến đời sống cư dân thông qua tư tưởng, được chứng minh qua các phong tục tập quán. Trước những biển đổi của nền kinh tế thị trường, những bất ổn về xã hội, người dân ngày càng tìm nhiều đến tôn giáo như một sự nương tựa tinh thần. Điều này thúc đẩy mạnh mẽ sự vận dụng giáo lý, quan điểm tôn giáo vào đời sống thường nhật của con người. Do vậy, sự xuất hiện một phong tục mới hay sự cải biên lại một số phong tục cũ trên cơ sở quan niệm tôn giáo sẽ tạo nên những biến đổi văn hóa.

Phật giáo là một tôn giáo lớn với số lượng tín đồ đông đảo, cùng với những cơ duyên của mình, đến nay đã khẳng định được vị trí quan trọng trong văn hóa nước ta, tạo ra biến đổi trong không ít các phong tục của người Việt. Trong đó, nổi bật lên là những biến đổi cụ thể trong tang thức của người Việt dưới tác động của Phật giáo tại làng Yên Sở thuộc xã Yên Sở, Hoài Đức, Hà Nội.

Biến đổi trong phong tục tang ma dưới tác động của Phật giáo

Làng Yên Sở là một chỉnh thể nhất xã, nhất thôn suốt từ thời phong kiến đến nay. Dân số hơn một vạn dân nhưng cùng phụng thờ tiên tổ, hướng tâm vào cửa Phật. Chính bởi cả làng chỉ theo đạo Phật nên hoạt động tôn giáo ở Yên Sở diễn ra khá sôi nổi, có phần đặc sắc. Làng Giá trước đây có 5 ngôi chùa, trong đó Ngọc Tân, Pháp Vũ là hai ngôi chùa có hoạt động tôn giáo. Từ năm 1994 trở lại đây, sinh hoạt tôn giáo của làng diễn ra mạnh mẽ ở cả hai ngôi chùa này. Bởi vậy, bên cạnh những điểm chung trong thực hành tang lễ với sự tham gia của nhà chùa mà chúng ta có thể bắt gặp ở nhiều địa phương khác như: nhà sư xem giờ đẹp, ngày đẹp để gia đình tiến hành khâm liệm, phát tang, hạ huyệt; mời tăng ni, đạo tràng đến tụng kinh cầu siêu cho người mất; nhờ các vãi đi hộ phúc khi đưa tang; sau 49 ngày mang gửi cỗ hậu lên chùa, thì phong tục tang ma ở đây còn có những biến đổi khá độc đáo dưới tác động trực tiếp của đạo Phật.

Thực hành tang ma không tiếng khóc. Tang ma là hình thức đưa tiễn người chết về nơi an nghỉ cuối cùng, thể hiện sự xót thương, quyến luyến, đẫm nước mắt của người sống với người chết. Với người dân Bắc Bộ, hầu như đám tang nào cũng có tiếng khóc. Thậm chí nếu người nhà không khóc được, sẽ có một đội khóc thuê lo liệu việc này. Tuy nhiên, với người dân Yên Sở, tâm lý chung trong các đám tang có tính truyền thống nay không còn nguyên vẹn nữa. Kết quả khảo sát thực tế cho thấy, hầu hết các gia đình ở làng không khóc khi người thân qua đời, hoặc tránh đi nơi khác để khóc chứ không khóc bên cạnh người mất. Bao trùm là không khí khẩn trương lo liệu công việc, tiếng tụng kinh, niệm Phật của tăng ni, cư sĩ, các vãi nhà chùa tại gia quyến, để người chết được siêu thoát.

 Trợ niệm cho người chết, sử dụng bát cơm, củ khoai tây trong mâm lễ cúng. Trợ niệm chính là việc tụng kinh a di đà từ lúc họ bắt đầu yếu dần, tiên lượng sẽ ra đi trong khoảng vài tiếng sắp tới. Việc trợ niệm có thể diễn ra nhiều giờ đồng hồ trước khi người đó ra đi. Sau khi người đó tắt thở, việc tụng kinh niệm phật vẫn tiếp tục diễn ra suốt từ 8 - 12 tiếng. Hầu như chỉ các đám tang Phật giáo mới có phần tụng kinh cầu siêu cho người chết. Nhưng ở Yên Sở, nghi thức này đã, đang được nhiều gia đình thực hiện.

Sau khi người chết tắt thở, theo phong tục thường thấy, người nhà sẽ nhanh chóng thực hiện việc tắm gội, thay quần áo cho họ. Nhưng với các gia đình thực hiện nghi thức trợ niệm thì trong khoảng thời gian từ 8 - 12 tiếng sau khi người thân qua đời, người nhà hoàn toàn không động vào hay đến quá gần thi hài. Mọi nghi thức khác chỉ được diễn ra sau thời gian đó. Việc làm này bị không ít người phản đối bởi thông thường sau khi chết, cơ thể con người sẽ lạnh, nhanh bị cứng lại, nếu không khẩn trương thực hiện các nghi thức theo truyền thống thì sẽ ảnh hưởng rất nhiều đến việc hậu sự.

Cùng với trợ niệm, người Yên Sở cũng tiến hành thay biểu tượng bát cơm, quả trứng trong mâm cơm cúng người chết theo truyền thống bằng bát cơm, củ khoai tây. Sở dĩ như vậy là vì họ quan niệm, theo Phật thì ăn chay, quả trứng là đồ mặn, đã cúng chay là phải chay hoàn toàn.

Người dân Yên Sở không gọi những đám tang thực hiện như vậy là đám ma, mà gọi là đám Phật. Bởi theo họ, nếu gọi là đám ma tức là khi còn sống đã mặc định người đó chết đi sẽ làm ma, còn gọi là đám Phật bởi họ luôn ý thức, mong muốn sau khi chết sẽ được về với Phật.

Hỏa táng, nghi thức được lựa chọn khi thực hành tang lễ. Hàng năm, có trên 75% di hài người quá cố trong làng Yên Sở được đưa đi hỏa táng. Điều này chứng tỏ nghi thức an táng của người dân Yên Sở không còn thực hiện theo phong tục truyền thống là thổ táng nữa, thay vào đó việc hỏa táng trở thành thông lệ. Nguyên nhân của vấn đề này bắt nguồn từ sự vận động thực hiện tang ma văn minh của chính quyền xã theo chủ trương, chính sách của Đảng, Nhà nước về xây dựng đời sống văn hóa mới. Bên cạnh việc lãnh đạo địa phương tiên phong thực hiện hỏa táng, chính quyền xã còn hỗ trợ người dân số tiền 3 triệu đồng cho một đám tang, ưu tiên giải quyết các thủ tục khai tử để khuyến khích, hỗ trợ quá trình chuyển đổi từ thổ táng sang hỏa táng. Quan niệm văn minh, kết hợp với sự hỗ trợ thiết thực của chính quyền xã đã khiến số lượng gia đình lựa chọn hỏa táng ngày càng tăng. Yên Sở hiện đứng đầu huyện Hoài Đức về thực hiện tang lễ trong thời đại mới.

Tang ma là một nghi thức quan trọng, thuộc về văn hóa tinh thần của người Việt, nên nó sẽ không thể thay đổi khi chỉ có sự hỗ trợ về vật chất mà thiếu đi một điểm dựa tâm linh. Những ngôi chùa trên địa bàn đều tham gia phối hợp với chính quyền để tuyên truyền, vận động người dân. Hỏa táng là nghi thức được Phật giáo lựa chọn theo phong tục sẵn có của người Ấn thời cổ (giống như người Việt chọn địa táng), mang ý nghĩa triết lý, nhắc nhở rằng khi chết rồi thì đừng nên luyến tiếc gì nữa, vì họ tin tro cốt cuối cùng sẽ hợp nhất với lực đã khai sáng ra nó. Bản thân Phật khi nhập niết bàn cũng được hỏa táng. Thực hiện hỏa táng là lựa chọn cách thức của đức Phật. Chính điều này đã trở thành sự đảm bảo tâm linh cần thiết để người dân Yên Sở chấp thuận việc thay đổi nghi thức an táng truyền thống.

Nguyên nhân của sự biến đổi

Những biến đổi trong tang thức của người dân Yên Sở trên quy mô rộng, số lượng người dân thực hiện đông, trên cơ sở tự nguyện. Yếu tố Phật giáo xuất hiện đậm đặc trong phong tục tang ma của người dân Yên Sở khiến cho diện mạo phong tục nơi đây biến đổi rất nhiều so với truyền thống của người Việt, trong đó đã phản ảnh sự thay đổi tư duy, suy nghĩ của họ. Dưới sự thọ giáo của các sư thày, tư tưởng siêu thoát khi chết để về với đức Phật ở cõi Niết bàn trở thành nội dung quan trọng nhất được tiếp nhận, trở thành mong muốn lớn lao của các cụ cao niên trong làng. Không còn là quan niệm truyền thống là chết về với ông bà tổ tiên, các cụ giờ mong muốn khi nhắm mắt, xuôi tay sẽ được về với Phật.

Rõ ràng, tư tưởng Phật giáo đã tác động đến suy tư, mong muốn của những người sắp phải đối diện với cái chết, khiến họ cố gắng thực hiện các biện pháp để đạt được ước muốn. Không khóc, trợ niệm, thay quả trứng bằng củ khoai tây hay hỏa táng, suy cho cùng cũng là những cách thức cuối cùng cần thực hiện để giúp người chết có thể đến được với cõi Phật.

Ở Yên Sở, Phật giáo vừa độc lập tác động trực tiếp, vừa hỗ trợ cho chính sách để định hình phong tục tang ma của người dân. Phong tục, tập quán là một bộ phận của văn hóa. Sự biến đổi của phong tục đã tạo nên sự biến đổi văn hóa ở Yên Sở, phác dựng một nét biến đổi thú vị trong bức tranh biến đổi văn hóa Việt nói chung, ở làng quê hiện nay nói riêng.         

Việc nhìn nhận Phật giáo với tư cách là chủ thể tạo ra những biến đổi văn hóa, thông qua việc làm biến đổi các thành tố của văn hóa là một hướng tiếp cận mới, khám phá được nhiều khía cạnh mới mẻ trong văn hóa Việt Nam. Hy vọng rằng việc áp dụng các lý thuyết nghiên cứu hiện đại sẽ giúp vấn đề không bị nhàm chán, mờ lẫn giữa các công trình nghiên cứu đồ sộ đã được thực hiện về văn hóa Việt.

______________

1. Nguyễn Thị Phương Châm, Biến đổi văn hóa ở các làng quê hiện nay, Nxb Văn hóa Thông tin, Hà Nội, 2009, tr.11.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 389, tháng 11-2016

Tác giả : LÂM THỊ THANH XUÂN