Cuộc cách mạng công nghiệp 4.0 đang làm thay đổi thế giới từng ngày. Thư viện đại học cần có sự thay đổi mạnh mẽ theo xu hướng của thời đại: phát triển nguồn tài liệu truy cập mở. Nhiều thư viện trên thế giới đã xây dựng nguồn tài nguyên thông tin truy cập mở cung cấp miễn phí cho người sử dụng. Bài viết giới thiệu những lợi ích, xu thế phát triển của truy cập mở và vai trò của thư viện trong việc phát triển nguồn tài nguyên truy cập mở.

1. Lợi ích, xu thế phát triển của truy cập mở

Nguồn tài nguyên thông tin truy cập mở ngày càng phổ biến trong hoạt động nghiên cứu học thuật, tập trung hướng đến nguồn tài liệu nghiên cứu học thuật miễn phí và cách thức phổ biến truy cập mở đến người sử dụng. Trong thời gian qua, nhiều nhà nghiên cứu đã quan tâm và chứng minh giá trị học thuật của tài nguyên truy cập mở.

Thư viện tìm kiếm các kho lưu trữ mở và giới thiệu đến người sử dụng, thông qua hợp tác với các nhà nghiên cứu, thành lập các kho lưu trữ mở hay hỗ trợ nhà nghiên cứu, chia sẻ các dữ liệu, tạo mối quan hệ mới đối với những người dùng liên quan. Truy cập mở giúp thư viện giải quyết vấn đề về nguồn kinh phí mà các thư viện phải trả cho các nhà xuất bản để có được các ấn phẩm cần thiết cho nghiên cứu và giáo dục. Tài liệu truy cập mở là các tài liệu được cấp phép mở và cho phép truy cập miễn phí vào các nghiên cứu, dữ liệu với nhiều loại hình khác nhau như: văn bản, hình ảnh, âm thanh…“Truy cập mở cũng có thể được định nghĩa là cung cấp quyền truy cập miễn phí cho tất cả người dùng internet vào thông tin học thuật được xuất bản hoặc trở thành xuất bản trong các tạp chí nghiên cứu. Nhiều thư viện học thuật đang cố gắng cung cấp miễn phí và mở truy cập tài liệu dưới dạng các ấn phẩm tạp chí, sách giáo khoa và tài nguyên giáo dục mở” (1). Truy cập mở tạo ra con đường không rào cản cho người sử dụng trong việc tìm kiếm thông tin, cũng như việc phân phối thông tin nhanh chóng.

Có hai hình thức truy cập mở chính là truy cập mở Vàng và truy cập mở Xanh. Truy cập mở Vàng đề cập đến một bài báo có sẵn cho công chúng ngay lập tức - khi xuất bản - vì một khoản phí xử lý bài viết đã được trả. Tác giả hoặc tổ chức của tác giả (có trả phí hay không trả phí) khi được xuất bản và sau đó nhà xuất bản cung cấp tài liệu “miễn phí” qua tạp chí mở. Truy cập mở Xanh là bài viết có sẵn công khai bằng cách tự lưu trữ tác phẩm của tác giả trên trang web cá nhân hoặc tổ chức hoặc bởi nhà xuất bản gửi nó trong một kho trung tâm. Người sử dụng truy cập miễn phí bài viết của tác giả (bài viết trước hay sau xuất bản) ở kho do tác giả tự lưu trữ. Truy cập mở Xanh làm cho các ấn phẩm có sẵn miễn phí song song với bất kỳ hệ thống xuất bản nào, nhưng bản thân nó không phải là xuất bản. Tự lưu trữ là một giao thức, dựa trên internet, được phát triển với mục đích trao quyền cho các tác giả với khả năng làm cho tác phẩm của họ không có bất kỳ rào cản truy cập nào (2).

Truy cập mở đã và đang mang lại nhiều tiện ích cho người sử dụng trong việc tiếp cận và truy cập nguồn tài nguyên thông tin miễn phí có giá trị học thuật. “Truy cập mở cho phép người dùng đọc, tải xuống, sao chép, phân phối, in, tìm kiếm hoặc liên kết đến toàn bộ tác phẩm, cho phép sử dụng với bất kỳ mục đích hợp pháp nào, miễn là truy cập Internet vào tài liệu khả thi” (3). Truy cập mở góp phần tích cực thúc đẩy phát triển nghiên cứu. Trong thời đại ngày nay, nguồn tài nguyên thông tin vô cùng phong phú, nhưng để xác định nguồn tài liệu có giá trị, đòi hỏi người sử dụng phải có kỹ năng tìm kiếm, đánh giá, chọn lọc và sử dụng. Tài liệu truy cập mở được xây dựng trong những kho lưu trữ, xuất bản ở những tạp chí truy cập mở, cung cấp miễn phí, đem đến những lợi ích thiết thực cho người sử dụng trong hoạt động học tập, nghiên cứu. Truy cập mở ngày càng được người sử dụng tin cậy về giá trị học thuật. Họ sử dụng các kết quả nghiên cứu từ truy cập mở để phục vụ vào hoạt động nghiên cứu và đưa vào trích dẫn trong các bài viết.

Tài liệu truy cập mở là các bài viết có phản biện, hay các báo cáo khoa học, sách… góp phần làm phong phú bộ sưu tập tài liệu thư viện, đáp ứng nhu cầu học thuật của người sử dụng. Thư viện với vai trò là người hỗ trợ và giới thiệu các nguồn tài nguyên truy cập mở phổ biến cho người dùng. “Thư viện học thuật phải đóng một vai trò quan trọng trong việc giáo dục người dùng của họ về truy cập mở” (4). Người làm thư viện cần có những kiến thức, kỹ năng, năng lực tìm kiếm, khai thác, đánh giá, xây dựng nguồn tài nguyên thông tin và cung cấp nhiều dịch vụ cung cấp thông tin đặc biệt. Truy cập mở được các nhà nghiên cứu tiếp cận ở các góc độ khác nhau. Nhưng dù tiếp cận theo hướng nêu ra định nghĩa hay về giá trị lợi ích thì truy cập mở cũng có nghĩa là loại bỏ những rào cản về chi phí, về một số quyền cụ thể của bản quyền để người sử dụng tiếp cận được kết quả nghiên cứu có giá trị học thuật một cách dễ dàng. Truy cập mở đã và đang không ngừng phát triển, đem lại nhiều tiện ích cho người sử dụng và người làm thư viện, là người chỉ dẫn, gợi ý và kết nối người sử dụng với các tài liệu truy cập mở.

2. Vai trò của thư viện trong phát triển nguồn tài liệu truy cập mở đáp ứng nhu cầu học thuật của người sử dụng

Công nghệ của internet đã mở ra xu hướng tiếp cận nguồn tài liệu học thuật của người sử dụng trong hoạt động học tập, nghiên cứu. Họ dễ dàng tìm được thông tin trên internet hoàn toàn miễn phí. Tuy nhiên, điểm khác biệt là khi họ sử dụng nguồn tài liệu truy cập mở được giới thiệu từ thư viện, đó là những tài nguyên thông tin có chất lượng. Tài liệu truy cập mở, như là một nguồn tài nguyên thông tin mới mà thư viện cung cấp đến bạn đọc. Thư viện đóng vai trò trung gian kết nối người sử dụng với các tài liệu truy cập mở, tìm kiếm, xây dựng và phổ biến nguồn truy cập mở đến người sử dụng. Trên thế giới đã có nhiều thư viện xây dựng và phát triển được nhiều nguồn tài liệu truy cập mở và cung cấp miễn phí cho người sử dụng. Tiếp cận nguồn tài nguyên thông tin truy cập mở là cách để thư viện tiết kiệm chi phí, đa dạng các loại hình, nguồn tài liệu và để phục vụ người sử dụng một cách tốt nhất.

Tài liệu truy cập mở bao gồm các bài viết được tác giả giữ bản quyền cho phép mọi người sử dụng miễn phí, được lưu trữ và khai thác. Truy cập mở không hạn chế bởi một tổ chức hay nhà xuất bản có uy tín. Mục đích của khoa học là chia sẻ kiến thức đến cộng đồng nghiên cứu, đưa những giá trị, thông tin khoa học được lan tỏa trong cộng đồng. Tài liệu truy cập mở đã mở ra một xu hướng tiếp cận nguồn tài nguyên thông tin mới, đáp ứng nhu cầu tìm kiếm, khai thác và sử dụng nguồn thông tin của người sử dụng trong hoạt động học tập, nghiên cứu.

Trong môi trường học thuật, việc xuất bản tài liệu khoa học rất quan trọng. Đồng thời, để kết quả nghiên cứu phổ biến sâu rộng trong cộng đồng, truy cập mở Vàng, truy cập mở Xanh đã góp phần tăng cường khả năng hiển thị của bài viết học thuật. Những kết quả nghiên cứu khoa học thông qua truy cập mở, lượt người sử dụng tiếp cận, trích dẫn là cách thẩm định giá trị nguồn thông tin, kết quả nghiên cứu một cách chính xác, hiệu quả. Phong trào truy cập mở như là một chất xúc tác mới trong hoạt động nghiên cứu, học tập. Truy cập mở mang lại những giá trị thiết thực, góp phần cho những tiến bộ khoa học vì lợi ích của cộng đồng được phân phối và trao đổi thông tin nhanh chóng. Tài liệu truy cập mở cùng các tài nguyên thông tin điện tử đã xóa khoảng cách giữa thư viện và người sử dụng. Họ không cần đến thư viện vẫn tiếp cận được nguồn tài liệu chất lượng.

Nguồn tài nguyên thông tin học thuật trong học tập, nghiên cứu là vô cùng quan trọng. Thư viện với các bộ sưu tập tài liệu đa dạng phong phú như: tài liệu in, cơ sở dữ liệu điện tử, nguồn tài liệu kỹ thuật số… đã mang đến cho người sử dụng nhiều thuận tiện trong tiếp cận tài liệu. Nhưng với những khó khăn trong việc thương lượng với các nhà xuất bản uy tín hay các tạp chí học thuật, thư viện không phải lúc nào cũng mua được hay mua đầy đủ các nguồn tài liệu cho người sử dụng. Tài nguyên thông tin truy cập mở đã bổ sung nguồn tài liệu cho thư viện. Thư viện cần tạo một môi trường đưa truy cập mở đến cộng đồng học thuật, để truy cập mở đưa đến người sử dụng một cách hiệu quả nhất. Thư viện đóng vai trò chủ đạo trong việc tiếp cận nguồn tài nguyên thông tin truy cập mở thông qua các hoạt động chuyên môn, xây dựng cơ sở hạ tầng, các dịch vụ thân thiện, chất lượng và đảm bảo truy cập lâu dài. Trong nhiều năm qua, truy cập mở đã được thừa nhận rộng rãi trong cộng đồng học thuật. Thư viện và người làm thư viện cần tạo ra “kênh giao tiếp” nâng cao nhận thức người sử dụng về truy cập mở, để tối đa hóa việc sử dụng các tài liệu truy cập mở có sẵn trong các kho lưu trữ mở. Mặt khác, cần khuyến khích cộng đồng nghiên cứu học thuật tham gia xuất bản truy cập mở qua việc ký gửi các xuất bản của họ để tạo ra các nguồn tài liệu truy cập mở và chia sẻ kiến thức. Trong tương lai, các thư viện đại học Việt Nam cần tiếp cận với Open Journal Systems là hệ thống phần mềm tạp chí mở, hỗ trợ xuất bản các tạp chí khoa học và truy cập mở. “Thư viện học thuật cũng đã đảm nhận một vai trò mới bao gồm không chỉ tiêu thụ thông tin mà còn xuất bản thông tin thông qua các tạp chí truy cập mở và kho lưu trữ học thuật” (5).

Lợi ích của truy cập mở là tăng cường khả năng tiếp cận tài liệu học thuật mà thư viện không tốn phí trả cho nhà xuất bản. Người sử dụng không bị rào cản quyền truy cập từ tác giả hay nhà xuất bản. Thư viện giải quyết khó khăn về kinh phí trong việc mua quyền sử dụng các tạp chí học thuật, sách hay báo cáo khoa học, kỷ yếu hội nghị, hội thảo khoa học. Thư viện học thuật ngày nay luôn chủ động tìm kiếm các nguồn tài nguyên thông tin học thuật truy cập mở có giá trị thuộc nhiều lĩnh vực, để giới thiệu đến người sử dụng. Từ đó, góp phần nâng cao chất lượng phục vụ, đáp ứng tốt nhu cầu người sử dụng trong việc tiếp cận nguồn tài nguyên thông tin. Truy cập mở ngày càng phát triển đa dạng và phong phú, do đó, người làm thư viện cần kỹ năng khai thác và am hiểu các tiêu chí tạo lập và đánh giá chất lượng các nguồn truy cập mở để cung cấp đến người dùng những nguồn tài nguyên truy cập mở có giá trị học thuật cao.

Kết luận

Trong kỷ nguyên thông tin, tài liệu truy cập mở là một nguồn tài nguyên thông tin khổng lồ miễn phí mà thư viện tìm kiếm, tiếp cận và cung cấp cho người sử dụng. Truy cập mở cũng là một hình thức đổi mới truyền thông trong nghiên cứu, tăng độ tin cậy và khả năng tái tạo của các nghiên cứu được công bố. Tiếp cận tài liệu truy cập mở là xu thế tất yếu của các thư viện học thuật nhằm tăng cường nguồn tài liệu đáp ứng nhu cầu học tập, nghiên cứu của người sử dụng. Các nguồn tài liệu truy cập mở Vàng hay truy cập mở Xanh đã khẳng định những giá trị học thuật. Nhiều thư viện trên giới đã kết nối được với các nhà xuất bản mở tạo lập được các kho lưu trữ mở cung cấp tài liệu mở đến người sử dụng. Một số thư viện đã tìm kiếm các nguồn tài liệu truy cập mở uy tín, chất lượng và phổ biến đến người sử dụng bằng nhiều hình thức khác nhau. Trong tương lai, thư viện đại học cần có chiến lược phát triển cung cấp các dịch vụ xuất bản giúp người sử dụng vừa tiếp cận nguồn tài liệu truy cập mở, vừa có thể xuất bản truy cập mở các nghiên cứu.

______________

1. Alam, I., Sự thay đổi vai trò của cán bộ thư viện học thuật trong môi trường truy cập mở, tập 4, Nghiên cứu quốc tế: Tạp chí Thư viện và Khoa học thông tin, Aligarh, 2014, tr.449-458.

2. Liesegang, T. J., Tiếp tục phong trào truy cập mở vào tài liệu được đánh giá ngang hàng, tập 156, Tạp chí Nhãn khoa Hoa Kỳ, Chicago, 2013, tr.423, 423.

3. Joshi, A. N., Vatnal, R. M. và Manjunath, G. A., Các sáng kiến truy cập mở: Lợi ích cho các thư viện học thuật, Tạp chí Triết lý và thực hành thư viện, Lincoln, Hoa Kỳ, 2012, tr.1-12.

4. Hebrang Grgic, I., Hiểu biết thông tin và truy cập mở trong các thư viện học thuật Croatia, Đánh giá thư viện, Emezal, Anh, 2016, tập 65, tr.255-266.

5. Evans, M. A. J., Tiếp cận truy cập mở vào tài liệu khoa học: Đánh giá về hỗ trợ nhận thức và sử dụng giữa các thủ thư học thuật tại các trường đại học và cao đẳng dành cho người Mỹ gốc Phi, Luận án tiến sĩ, Đại học Miền Nam và Cao đẳng Cơ khí - Nông nghiệp, Hoa Kỳ, 2012.

Tác giả: Bùi Thị Phượng

Nguồn: Tạp chí VHNT số 429, tháng 3-2020