Sinh thời, Chủ tịch Hồ Chí Minh khẳng định: “Nước ta là nước dân chủ, địa vị cao nhất là dân, vì dân là chủ” (1). Dân chủ là của quý báu nhất của nhân dân, thực hành dân chủ là chìa khóa vạn năng để giải quyết mọi khó khăn. “Bao nhiêu lợi ích đều vì dân. Bao nhiêu quyền hạn đều của dân. Công việc đổi mới, xây dựng là trách nhiệm của dân. Sự nghiệp kháng chiến, kiến quốc là công việc của dân. Chính quyền từ xã đến Chính phủ trung ương do dân cử ra. Đoàn thể từ Trung ương đến xã do dân tổ chức nên. Nói tóm lại, quyền hành và lực lượng đều ở nơi dân” (2). Thực hiện tư tưởng của Người, suốt quá trình lãnh đạo cách mạng, Đảng ta luôn xác định: “Dân chủ xã hội chủ nghĩa là bản chất của chế độ ta, vừa là mục tiêu, vừa là động lực thật sự phát triển đất nước” (3). Trong những năm đổi mới, Đảng và Nhà nước ta đã ban hành nhiều chủ trương, chính sách nhằm phát huy quyền làm chủ của nhân dân trên thực tế đời sống xã hội.

Trước thời kỳ đổi mới, do thực hiện cơ chế quản lý tập trung bao cấp, nên quyền làm chủ của nhân dân chưa thực sự được phát huy. Từ đòi hỏi của thực tiễn, Hội nghị lần thứ 3 Ban chấp hành Trung ương Đảng khóa VIII đã chỉ rõ sự cần thiết phải “Ra sức cải tiến, không ngừng hoàn thiện, nâng cao hiệu lực của các hình thức dân chủ đại diện, cần đặc biệt quan tâm tìm tòi, thử nghiệm, áp dụng các hình thức thích hợp có hiệu quả về dân chủ trực tiếp ở cơ sở” (4). Đến ngày 18-2-1998, Bộ Chính trị (khóa VIII) ban hành Chỉ thị số 30-CT/TW Về xây dựng và thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở, xác định quan điểm, chủ trương xây dựng và phát huy quyền làm chủ của nhân dân, tạo động lực mạnh mẽ thúc đẩy công cuộc xây dựng và bảo vệ Tổ quốc. Đây cũng là lần đầu tiên Đảng ta ban hành một văn bản riêng để lãnh đạo, chỉ đạo thực hiện dân chủ ở cơ sở, đánh dấu bước chuyển biến nhận thức về dân chủ và thực hành dân chủ xã hội chủ nghĩa. Ngày 28-3-2002, Ban Bí thư Trung ương Đảng (khóa IX) ban hành Chỉ thị số 10-CT/TW về Tiếp tục đẩy mạnh việc xây dựng và thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở; ngày 4-3-2010, Ban Bí thư Trung ương Đảng (khóa X) đã ban hành Kết luận số 65-KL/TW Về tiếp tục thực hiện Chỉ thị số 30-CT/TW của Bộ Chính trị (khóa VIII); ngày 7-1-2016, Bộ Chính trị (khóa XII) đã ban hành Kết luận số 120-KL/TW Về tiếp tục đẩy mạnh, nâng cao chất lượng, hiệu quả việc xây dựng và thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở...

Cử tri TP Đà Lạt (Lâm Đồng) nghiên cứu danh sách ứng cử viên đại biểu Quốc hội và đại biểu HĐND các cấp trước khi bỏ phiếu bầu - Ảnh tư liệu: Hà Hữu Nết

Đến nay, việc thực hành hình thức dân chủ ở nước ta được ghi nhận trong hệ thống các văn kiện của Đảng; phản ánh trong hệ thống pháp luật của Nhà nước và từng bước được tổ chức thực hiện trong cuộc sống. Nhận thức của cấp ủy, chính quyền, Mặt trận Tổ quốc, các tổ chức chính trị - xã hội, cán bộ, đảng viên, công chức, viên chức và nhân dân về thực hành dân chủ ngày càng được nâng lên. Bầu không khí dân chủ trong Đảng, trong xã hội được mở rộng hơn, tạo sự đồng thuận trong xã hội, củng cố khối đại đoàn kết toàn dân tộc, khơi dậy và phát huy mọi nguồn lực để phát triển kinh tế, xã hội; củng cố và tăng cường niềm tin của nhân dân đối với Đảng, Nhà nước và chế độ xã hội chủ nghĩa... Bên cạnh những kết quả đã đạt được, việc thực hành dân chủ còn một số tồn tại, hạn chế nhất định. Tại Đại hội XIII, Đảng ta đã chỉ rõ: “Quyền làm chủ của nhân dân có lúc, có nơi còn bị vi phạm; vẫn còn biểu hiện dân chủ hình thức, tách rời dân chủ với kỷ cương, pháp luật” (5). Điều đó đã ảnh hưởng trực tiếp, toàn diện đến chất lượng, hiệu quả xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa ở nước ta cũng như việc khơi dậy, phát huy các nguồn lực to lớn của toàn dân tộc trong công cuộc đổi mới. Vì vậy, tại Đại hội XIII, Đảng ta đã tiếp tục khẳng định quan điểm nhất quán của Đảng, đồng thời tiếp tục bổ sung, phát triển quan điểm về phát huy dân chủ xã hội chủ nghĩa, đưa việc thực hành dân chủ đi vào thực chất, bảo đảm quyền làm chủ của nhân dân trên thực tế.

Trước hết, Đảng ta khẳng định: “Tiếp tục cụ thể hóa, hoàn thiện thể chế thực hành dân chủ theo tinh thần Cương lĩnh xây dựng đất nước trong thời kỳ quá độ lên chủ nghĩa xã hội (bổ sung, phát triển năm 2011) và Hiến pháp năm 2013, bảo đảm tất cả quyền lực nhà nước thuộc về nhân dân. Thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở” (6). Trên cơ sở đường lối, quan điểm của Đảng, cần tăng cường rà soát, xây dựng, “Hoàn thiện đồng bộ hệ thống pháp luật, cơ chế, chính sách nhằm phát huy mạnh mẽ dân chủ xã hội chủ nghĩa, quyền làm chủ của nhân dân; đồng thời tăng cường pháp chế, bảo đảm kỷ cương xã hội” (7), tạo cơ sở pháp lý thu hút, động viên nhân dân phát huy quyền làm chủ của mình, tham gia quản lý nhà nước, quản lý xã hội, tạo động lực to lớn để xây dựng và phát triển nước ta.

Hai là, Đảng ta đã tiếp tục phát triển, bổ sung phương châm “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng” (8). Trên cơ sở tổng kết lý luận, thực tiễn, Đảng ta đã bổ sung giá trị “dân giám sát” và “dân thụ hưởng” vào phương châm: “Dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra”. Đây là bước phát triển mới trong tư duy lý luận của Đảng về dân chủ, phản ánh đúng quy luật của động lực lợi ích, có làm có hưởng, thụ hưởng là cái đích tạo động lực mạnh mẽ để mỗi người dân nỗ lực phấn đấu cho lợi ích chung. Vì vậy, nhân dân không chỉ có quyền được biết thông tin, có quyền được bàn bạc, quyết định những công việc quan trọng, thiết thực, có quyền được làm, được kiểm tra, giám sát mà còn phải có quyền được thụ hưởng thành quả do mình tạo ra. Giữa các thành tố “dân biết”, “dân bàn”, “dân làm”, “dân kiểm tra”, “dân giám sát” và “dân thụ hưởng” trong phương châm có mối quan hệ biện chứng, chuyển hóa lẫn nhau, gắn liền với vị trí, vai trò làm chủ của nhân dân trong đời sống xã hội.

Ba là, “Thực hiện đúng đắn, hiệu quả dân chủ trực tiếp, dân chủ đại diện, đặc biệt là dân chủ ở cơ sở” (9). Nâng cao chất lượng của dân chủ đại diện, mở rộng phương thức dân chủ trực tiếp và các hình thức khác, đặc biệt cần “Thực hiện tốt Quy chế dân chủ ở cơ sở. Sâu sát cơ sở, tăng cường đối thoại, tiếp xúc với nhân dân, lắng nghe tâm tư, kịp thời giải quyết nguyện vọng chính đáng, hợp pháp của nhân dân” (10). Phát huy dân chủ ở cơ sở gắn với đẩy mạnh các phong trào thi đua yêu nước, cuộc vận động ở cơ sở, đẩy mạnh xây dựng và nhân rộng các mô hình, cách làm hay trong thực hiện dân chủ ở cơ sở. Đi đôi với xây dựng và thực hiện các hình thức dân chủ, cần xử lý kịp thời, nghiêm minh những tổ chức, cá nhân vi phạm dân chủ, dân chủ hình thức hoặc lợi dụng dân chủ để chống phá, gây rối nội bộ, làm mất ổn định chính trị - xã hội, làm phương hại đến quyền làm chủ của nhân dân.

Bốn là, “Đề cao vai trò chủ thể, vị trí trung tâm của nhân dân trong chiến lược phát triển đất nước, trong toàn bộ quá trình xây dựng và bảo vệ Tổ quốc” (11). Đảng ta nhấn mạnh và khẳng định vai trò chủ thể, vai trò trung tâm của nhân dân trong đời sống xã hội. Mọi chủ trương, chính sách phải xuất phát từ nhân dân, vì lợi ích, đáp ứng nguyện vọng hợp pháp, chính đáng của nhân dân. Vì vậy, cần khơi dậy và phát huy cao độ quyền làm chủ của nhân dân trên mọi lĩnh vực của đời sống xã hội, “Phát huy tính tích cực chính trị - xã hội, trí tuệ, quyền và trách nhiệm của nhân dân tham gia xây dựng, chỉnh đốn Đảng, xây dựng Nhà nước pháp quyền xã hội chủ nghĩa, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội, xây dựng đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức; động viên nhân dân tham gia phát triển kinh tế; góp phần quản lý xã hội thông qua các tổ chức chính trị - xã hội, các tổ chức xã hội nghề nghiệp, các hoạt động tự quản cộng đồng; xây dựng, quản lý, thụ hưởng văn hóa; xây dựng nền quốc phòng toàn dân, an ninh nhân dân, ngoại giao nhân dân gắn với thế trận quốc phòng toàn dân, thế trận an ninh nhân dân, thế trận lòng dân” (12). Đi liền với việc khuyến khích, phát huy quyền làm chủ của nhân dân, cần “Xử lý kịp thời, nghiêm minh những tổ chức, cá nhân lợi dụng dân chủ, gây rối nội bộ, làm mất ổn định chính trị - xã hội hoặc vi phạm dân chủ, làm phương hại đến quyền làm chủ của nhân dân” (13).

Năm là, tăng cường phát huy vai trò của các tổ chức, lực lượng trong thực hành dân chủ. Đảng ta đã chỉ rõ vai trò, trách nhiệm của các tổ chức, lực lượng trực tiếp liên quan đến việc thực hiện dân chủ, trong đó Đảng, Nhà nước cần tiếp tục ban hành, hoàn thiện đường lối, chủ trương, chính sách, pháp luật, tạo nền tảng chính trị, pháp lý, tôn trọng, bảo đảm, bảo vệ quyền làm chủ của nhân dân. Đặc biệt, “Đảng lãnh đạo, Nhà nước quản lý, Mặt trận Tổ quốc và các tổ chức chính trị - xã hội làm nòng cốt để nhân dân làm chủ. Cấp ủy, tổ chức đảng, các tổ chức trong hệ thống chính trị, đội ngũ đảng viên, cán bộ, công chức, viên chức nêu gương thực hành dân chủ, tuân thủ pháp luật, đề cao đạo đức xã hội” (14). Đảng cần nêu gương về thực hành dân chủ và lãnh đạo chặt chẽ quá trình phát huy dân chủ. Nhà nước và hệ thống chính trị các cấp, các cơ quan dân cử cần công khai, minh bạch trong quản lý, điều hành, lấy sự hài lòng của người dân làm thước đo chất lượng công việc; đề cao tính tiền phong, gương mẫu của người đứng đầu cấp ủy, chính quyền các cấp trong thực hành dân chủ, chống quan liêu, tham nhũng, lãng phí và các hành vi vi phạm dân chủ. Phát huy vai trò, trách nhiệm của Ban chỉ đạo thực hiện Quy chế dân chủ ở cơ sở, chú trọng đổi mới nội dung, đa dạng hóa hình thức hoạt động, nâng cao chất lượng thực hiện dân chủ ở cơ sở. Tăng cường phối hợp chặt chẽ giữa các tổ chức, lực lượng trong lãnh đạo, chỉ đạo, hướng dẫn, kiểm tra, đánh giá kết quả thực hiện dân chủ; kịp thời khen thưởng, động viên, nhân rộng những tập thể, cá nhân tiên tiến, điển hình, tạo phong trào sâu rộng, có hiệu quả. Kiên quyết đấu tranh với những hiện tượng độc đoán, chuyên quyền cũng như hiện tượng dân chủ hình thức, vô tổ chức, vô kỷ luật, gây mất đoàn kết nội bộ.

Thực hành dân chủ chính là tạo động lực to lớn để hiện thực hóa khát vọng đưa đất nước phát triển phồn vinh, hạnh phúc. Do đó, trong những năm qua, Đảng và Nhà nước ta đã không ngừng xây dựng nền dân chủ xã hội chủ nghĩa, mở rộng dân chủ gắn với tăng cường kỷ luật, kỷ cương, từng bước đưa việc thực hành dân chủ đi vào thực chất, bảo đảm quyền làm chủ trên thực tế của nhân dân. Trước những biến đổi nhanh chóng của đời sống xã hội, dưới tác động của cuộc Cách mạng công nghiệp 4.0 và xu hướng toàn cầu hóa, dân chủ hóa, cần thực hiện đồng bộ nhiều giải pháp để tăng cường thực hành dân chủ, bảo đảm quyền lực Nhà nước trên thực tế thuộc về nhân dân; thu hút, động viên nhân dân tham gia quản lý nhà nước, quản lý xã hội, phát huy mọi tiềm năng, sức mạnh của nhân dân, tạo động lực to lớn cho sự nghiệp xây dựng và bảo vệ vững chắc Tổ quốc trong điều kiện mới.

________________________

1. Hồ Chí Minh toàn tập, tập 7, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.434.

2. Hồ Chí Minh toàn tập, tập 6, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.232.

3. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2011, tr.84.

4. Quy chế dân chủ ở cơ sở - ý Đảng, lòng dân, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2005, tr.106.

5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14. Đảng Cộng sản Việt Nam, Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XIII, tập 1, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2021, tr.87-88, 171-172, 201, 172, 172, 191-192, 172, 172-173, 173, 172.

Tài liệu tham khảo

1. Hoàng Chí Bảo, Dân chủ xã hội chủ nghĩa và thực hiện dân chủ ở Việt Nam hiện nay, Tạp chí Chủ nghĩa xã hội - Lý luận và thực tiễn, số 2, 2019, tr.14-20.

2. Vũ Hoàng Công, Hệ thống chính trị cơ sở, đặc điểm, xu hướng và giải pháp, Nxb Chính trị quốc gia Sự thật, Hà Nội, 2002.

TS NGUYỄN VĂN THẮNG

Nguồn: Tạp chí VHNT số 500, tháng 6-2022