Trong lịch sử tiến hoá của động vật, con khỉ được xếp vào hàng đầu cho quá trình biển đổi gen, bản thân nó cũng đã bộc lộ tính cách hoạt động khá giống mặt nào đó của con người. Những động vật như tinh tinh, đười ươi, khỉ độc, vượn bậc cao… có những biểu hiện về biểu cảm, động thái như trí nhớ, bắt chước sinh hoạt… làm cho người ta phải ngạc nhiên, liên tưởng. Nhiều người không những ở châu Á mà cả Châu Mỹ, Âu, họ cũng đã nuôi khỉ trong nhà theo nhu cầu riêng, một cách trân trọng quý mến như những thành viên trong gia đình. Ở một số nước như Ấn Độ, Thái Lan, Campuchia… con khỉ còn là vật linh thiêng cần được bảo vệ, tôn thờ như báu vật theo một nghi thức tôn giáo.

 Trong tâm thức của người Trung Hoa, Việt Nam và một số nước khác trong thế giới thì khỉ là con vật được xếp vào 12 con giáp ở hàng thứ 9. Nhiều nhà tâm linh học, người ta quan niệm năm Thân cầm tinh con khỉ có những quan điểm khác nhau về tuổi, cầm tinh con khỉ tốt lành, đen lẫn lộn. Họ nói ngang nói dọc về tính huyền bí của năm Thân, tuổi thân, tính cách con khỉ cuối cùng cũng có một câu:

                  Người ta tuổi ngọ, tuổi mùi

         Như tôi bùi ngùi gặp phải tuổi thân

Nhưng rồi

                  Tuổi thân thì mặc tuổi thân

         Sinh được giờ dần thì cũng làm quan

Trong dân gian, có nhiều câu chuyện nói về tính cách của con khỉ, như khỉ thường quan sát đồ vật, hoa quả, mắt la mày lét rồi ăn cắp, lấy cướp, vụng trộm cần thiết thì cào cấu người quản lý nhà, vườn,… quấy rầy, xáo động không khí bình yên, trong gia đình ở ngoài tự nhiên hay khu dân cư là một hành vi diễn ra thường ngày, phá phách ngô, khoai, đào bới củ rễ, hoa quả vặt trộm vứt bỏ đầy gốc… đã làm cho con người, nửa yêu nửa ghét, có lẽ ghét là phần hơn. Người đời thấy loài khỉ gây cho con người nhiều sự phiền toái, bất lợi cho việc sản xuất, lao động cũng như sinh hoạt nên đã có những câu thành ngữ truyền tụng từ đời này sang đời khác đồ khỉ, đồ con khỉ… Ấy thế mà nhiều truyện nói về con khỉ khá dí dỏm nửa hư nửa thực nuôi ong tay áo, nuôi khỉ trông nhà. Ở sơn lâm có mấy loài thú thật ghê gớm như sư tử, hổ, thế mà bị khỉ chọc tức phải gầm gừ lồng lộn xùi cả bọt mép tức giận phải bỏ đi chỉ vì khỉ ở trên cây trêu chọc, còn hổ, sư tử thì gầm gừ dưới gốc cây không làm gì được mấy con khỉ nhỏ bé láu lỉnh đáng ghét đã là một đề tài tranh dân gian Việt Nam khỉ và hổ. Ở Trung Hoa, người ta nhân cách hoá khỉ thành Tôn Ngộ Không có 72 phép thần thông náo động thiên cung, lúc ẩn, lúc hiện, đi mây về gió, thật oai phong biết chừng nào. Song khỉ Tôn Ngộ Không cũng biết kiềm chế, mềm mại trước sự niệm chú của Đường Tăng mỗi khi tức giận khi khỉ không nghe lời sư phụ. Thế mà về Việt Nam gặp mấy ông sếp tại nhà hàng ăn thoáng ở những năm thập kỷ 80 TKXX, bị các ông sếp phạt đầu lấy óc để nhắm rượu, các vị ấy cho rằng óc khỉ bổ lắm, ăn vào là thông minh, kinh doanh gì cũng thắng, thế mà mấy em phục vụ lỡ tay rót rượu trần ra ngoài sếp liền chửi người như tát nước đồ khỉ. Thế là Tôn Ngộ Không về Việt Nam có bao nhiêu phép cũng toi. Mấy bà vợ sếp được đàn em chiêu đãi món óc khỉ, đã chứng kiến sếp chồng mình phát đầu khỉ lấy óc ăn sống nuốt tươi mà rợn cả người khiếp không dám ăn nữa. Thế mới biết mấy ông sếp này còn phàm ăn hơn hổ dữ, nhanh tay hành quyết Tôn Ngộ Không.

Những câu chuyện nói về số phận con khỉ như thế vừa thương cảm cho nó vừa căm giận kẻ bợm miệng, vì thế tranh dân gian và tranh hiện đại nói về con khỉ khá phong phú, đa dạng nhằm phê phán thói hư, tật xấu trong xã hội.

Rất đa chiều, nhiều dạng tranh châm biếm vừa phê phán tính cách con khỉ, vừa lên án một số người cậy nhiều của lắm tiền mà quên đi lương tri với cả con vật không biết nói nhưng rất thân thiện với môi trường, hoà hợp với xã hội trong bối cảnh phát triển công nghiệp và hội nhập quốc tế như ngày nay. Ở Tây Phương, tranh vẽ khỉ không nhiều như ở Châu Á nhưng khi vẽ khỉ đều có những cốt truyện và chủ yếu là tranh sơn dầu Đại bàng săn khỉ, rắn gặp khỉ, khỉ trêu chọc hổ,… Những hoạ phẩm ấy đều phản ảnh một mặt nào đó về hai chiều thiện và ác, nhưng dù sao cái ác đến với khỉ vẫn là thú với thú, còn tranh châu Á phần lớn nói đến quan hệ hướng thiện của con người với động vật khỉ. Mấy thập kỷ nay do việc chống tiêu cực tham nhũng đã trở thành một vấn đề quan trọng trong công tác tuyên truyền, do đó nhiều tờ báo, tạp chí đã có những tranh châm biếm lấy hình tượng con khỉ để nói kẻ tham lam vụ lợi, ích kỷ, hẹp hòi đặt chủ nghĩa cá nhân lên trên mà làm cho môi trường xã hội không được bình an, lành mạnh.

 

Những bức tranh vẽ con khỉ đang ăn vụng trộm, miệng liến láu, cổ chứa đầy thức ăn, để dành cất trữ, mắt liếc ngang liếc dọc vừa sợ sệt, vừa đề phòng tay che giấu mặt thế mà tay còn cầm gậy chống trời thật chua cay hóm hỉnh biết chừng nào. Có những bức biếm họa miêu tả một ông sếp tay xách cặp đi học nghề nhưng nghề ăn cắp, nghề cách làm sản phẩm giả, từ hình tượng con khỉ bắt chước, có hoạ sĩ vẽ một ông giáo kiến thức rỗng nói leo theo sách giáo điều, gọi một học sinh trả lời bài về luận thuyết tiến hoá của Darwin, thày giáo hỏi loài người từ đâu mà có, học sinh trả lời từ khỉ, thầy giáo ồ lên, gật đầu đúng đúng quá, cậu cũng từ con khỉ mà ra, học sinh hỏi vậy còn thày. Những bức tranh với cách vẽ dí dỏm ấy tuy rất khái quát, đường nét đơn giản nhưng người xem tranh đã hiểu cách diễn tả rất sinh động của hoạ sĩ về ông thày dạy vẹt. Những năm của thời mở cửa, những câu chuyện nói về nuôi ong tay áo, nuôi khỉ trông nhà, rung cây doạ khỉ, hoạ sĩ dân gian hay là những nghệ sỹ tạo hình chuyên nghiệp có những cách nhìn sâu cay hơn, khi nói những người có tật giật mình được khỉ... cho những khuyết điểm như tham nhũng, làm ăn phi pháp, buôn gian, bán lận, kinh doanh lớn nhưng trốn tránh nộp thuế, chạy chọt chức quyền, hối lộ, đề bạt cất nhắc theo lối đền ơn đáp nghĩa, dòng tranh châm biếm này khá phong phú và phổ biến nhiều ở báo, tạp chí. Bức tranh miêu tả nội dung rung cây doạ khỉ rất sâu cay, một người chạng chân chèo, tay nắm vào cây, mắm môi rung cây để khỉ run sợ, đó là cách biểu đạt nghĩa đen còn nghĩa bóng là “tôi biết hết chuyện ông tiêu cực rồi, miễn là ông đáp ứng một số nhu cầu cho tôi, tôi sẽ im lặng không tố cáo ông”. Bức tranh vẽ theo lối dân gian nhưng người xem tranh hiểu rằng vì tham lợi mà “chống tiêu cực người chống lại tiêu cực để rồi kẻ tiêu cực chạy thoát”, hình tượng rung cây để khỉ bỏ lại “thành quả trộm cắp được vội vàng bỏ chạy” người hưởng lợi là ai? Chống tiêu cực lại tiêu cực một cách vẽ rất thâm thúy, sáng tối lẫn lộn giữa người chống tiêu cực và người tiêu cực.

Nói về tính đa dạng hình thái, phong cách, biểu cảm ở nét mặt, mắt, miệng, tai, đặc biệt tính hiếu kỳ, hiếu động thích nhảy nhót bắt chước của khỉ trong tranh, người xem liên tưởng đến một tác phẩm mỹ thuật ba không của người Nhật được thể hiện khá sâu cay đến nhường nào. Một triết lý mang tính hai mặt thông qua cách khái quát ước lệ tinh tế của hoạ phẩm ba con khỉ với nội dung ba không không thấy, không nghe, không nói không nhìn những việc xấu, không nghe những lời không đúng, không nói những lời tục tĩu xấu xa mang ý nghĩa xã hội khá sâu sắc và tinh tế, phản ảnh tính hai mặt vừa khen vừa chê, người xem khó nhìn ra trong khoảng thời gian ngắn mà phải suy ngẫm lâu lâu mới thấm đậm tính phê phán mang ý nghĩa xã hội sâu sắc vào lòng người ý đồ thể hiện của tác giả. Ba con khỉ trong tranh mà nghệ nhân dân gian dày công miêu tả, một con dùng hai bàn tay bịt mắt, một con bịt mồm, một con bịt tai có nghĩa là không nghe, không thấy gì, không nói gì? Với cách triết lý ấy nói cho cùng là kệ đời ai muốn nói gì thì nói, tôi không nghe ai nói gì cũng không nói với ai, không thấy gì cả thật mà có thấy nhưng không nói với ai là có thấy, không nói ai điều gì có biết nhưng không nói gì với ai, xấu tốt, sống chết mặc ai? Không dại gì nói đến ai, cuối cùng là an phận thủ thường và cũng có thể ngậm miệng ăn trầu. Trong xã hội có kẻ tiêu cực nào đó có quyền thế, họ đã mắc bao nhiêu sai lầm, tổn hại đến uy tín của dân tộc về nhân cách, đạo đức, lối sống tham nhũng công quỹ của dân và để che dấu lỗi lầm của mình họ đã có những hành vi bịt mắt, dấu tên, không dám đối mặt với sự đấu tranh của công chúng, may thay lọt lưới, trót lọt dưới vòng tay của pháp luật. Mặt khác người tiêu cực dùng tiền mua chuộc hoặc đe hoạ người đấu tranh. Bức tranh nêu ba nhân vật khỉ của người hoạ sĩ Nhật Bản sao mà sát với cách diễn đạt nhân vật tiêu cực đương thời của hoạ sĩ ở Việt Nam là ở chỗ cách biểu đạt cố ý làm trái pháp luật và cố ý bịt dư luận đấu tranh. Những bức tranh châm biếm đằng sau chữ ký đăng tải trên nhiều báo chí là hình ảnh người đưa phong bì cho sếp, để được kéo dài dự án treo, đằng sau mặt hàng nhái, hàng giả, rồi cất nhắc cán bộ chưa đủ năm, không đúng trình độ chuyên môn chuyển sang làm nghề khác lợi lộc hơn. Nếu có người đứng lên đấu tranh thì tránh đâu, tốt nhất mấy người bảo nhau, thấy rồi không nên nói, coi như không nghe thấy gì, nghe rồi mà không nói coi như nói là không thấy gì, nói mà không nghe coi như không nghe nói gì, tốt nhất là im lặng nếu không thì phiền toái đến bản thân. Quả thật nghệ sỹ tạo hình, họ cũng dí dỏm đáo để, nói bằng ngôn ngữ hội hoạ cũng đã góp phần đánh động để răn đe nhắc nhở người đời phải làm điều thiện nếu không thì võ khỉ cũng không phải là vừa đâu? Cách triết lý tam không không thấy, không nghe, không nói thực chất là sống khép mình, vô lối, ai khổ mặc ai, ai sướng mặc ai, ai chống tiêu cực kệ họ là không thể chấp nhận được. Có thể nói tranh châm biếm cũng như tranh dân gian Việt Nam, Nhật Bản vừa có tính kế thừa, vừa có tính giáo dục sâu sắc, phê phán thói hư tật xấu trong nghệ thuật tạo hình thông qua hình tượng con vật, trong đó có con khỉ là một động vật như thế.

Nói đến tranh dân gian Việt Nam, thường đến ngày tết Nguyên đán nhất là những năm cầm tinh con vật trong năm, người dân thường mang tranh vẽ trang trí trong nhà đón tết, mừng xuân cầu cho quốc thái dân an, tài lộc như ý. Lạ kỳ thay ngay như dòng tranh Đông Hồ có bao đời nhừng tìm không ra tranh nói về ba con vật đó là rắn, chó và khỉ. Nhiều nhà nghiên cứu văn hoá họ cho rằng mấy loại này khó vẽ, lại có người nói là hình tượng không đẹp mà còn là kỵ do có những điển tích không hợp với lẽ đời mà treo trong nhà sẽ gặp cảnh xui xẻo, mất linh thiêng,… Thôi thì đó là chuyện của tranh dân gian, còn ngày nay mỗi khi tết đến xuân về các nhà biếm họa Việt Nam và ngay cả một số nước trong khu vực người ta mượn lối sống nửa yêu nửa ghét của con khỉ đề sáng tác văn học nghệ thuật giáo dục con người sống phải hồn nhiên, vô tư trọng nghĩa, đẹp đời, làm nhiều việc thiện, chống lại cái ác để cùng hoà hợp trong một môi trường vui tươi, lành mạnh.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 380, tháng 2-2016

Tác giả : HOÀNG HOA MAI