Sáng ngày 27-9, tại Hà Nội, Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội đã tổ chức buổi tọa đàm “Vai trò, trách nhiệm của nghệ nhân trong bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn thành phố Hà Nội”.

Toàn cảnh buổi Tọa đàm

Nghệ nhân trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể là những người nắm giữ và thực hành thành thạo các nghi lễ, diễn xướng dân gian, họ cũng là những người truyền dạy, bảo tồn những tinh hoa, bản sắc văn hóa của dân tộc cho các thế hệ hôm nay và mai sau. Tài năng, trách nhiệm, nhiệt huyết và sự cống hiến của các nghệ nhân đã khiến họ thành những báu vật, bảo tàng sống, là linh hồn của các di sản văn hóa phi vật thể của xã hội, và bản thân họ cũng chính là di sản văn hóa. Hoạt động bảo vệ và phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên mọi phương diện từ ban hành chính sách, thực hiện công tác quản lý,… đều hướng tới mục tiêu bảo vệ, hỗ trợ, khuyến khích nghệ nhân thực hành và cộng đồng không ngừng gìn giữ, thực hành và trao truyền các giá trị di sản văn hóa phi vật thể họ đang nắm giữ.

Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội Trần Thị Vân Anh phát biểu khai mạc

Phát biểu khai mạc Tọa đàm, Phó Giám đốc Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội Trần Thị Vân Anh nhấn mạnh, thông qua việc tổ chức Tọa đàm nhằm đẩy mạnh tuyên truyền chủ trương, nhiệm vụ, kế hoạch của Trung ương và Thành phố trong công tác bảo vệ, phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể. Đồng thời qua đây cũng để xác định rõ vai trò, trách nhiệm của nghệ nhân trong việc bảo vệ, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn Thành phố, xây dựng và phát huy giá trị văn hóa, sức mạnh con người Việt Nam nói chung, người Hà Nội nói riêng đáp ứng yêu cầu phát triển bền vững đất nước.

Báo cáo đánh giá thực trạng nghệ nhân, câu lạc bộ (CLB) tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể thành phố Hà Nội của Sở Văn hóa và Thể thao Hà Nội tại tọa đàm, Trưởng phòng Quản lý di sản Phạm Thị Lan Anh cho biết, với số lượng 1.793 di sản được kiểm kê, có thể nói Hà Nội là đơn vị có lượng di sản văn hóa phi vật thể nhiều nhất cả nước. Có hàng ngàn nghệ nhân, rất nhiều câu lạc bộ thuộc các loại hình di sản đã và đang tích cực bảo tồn, gìn giữ, phát huy giá trị các di sản. Hà Nội hiện có 131 nghệ nhân được phong tặng qua 3 đợt (2015, 2019, 2022), trong đó với 18 NNND và 113 NNƯT thuộc các loại hình: Nghệ thuật trình diễn dân gian, Tập quán xã hội và tín ngưỡng, Tri thức dân gian.

Trưởng phòng Quản lý di sản Phạm Thị Lan Anh báo cáo đánh giá thực trạng nghệ nhân, câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể thành phố Hà Nội

Hiện nay, trên địa bàn Thành phố có các CLB hoạt động trong lĩnh vực Di sản văn hoạt phi vật thể dưới hình thức tự nguyện. Số các CLB có Quyết định thành lập còn ít. Trên thực tế, các CLB chỉ thuần túy nhóm họp lại với nhau, gọi một cái tên, cùng duy trì sinh hoạt cốt lõi là thực hành, biểu diễn và truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể mà họ đang nắm giữ. Theo báo cáo của các quận, huyện, thị xã, thống kê được có 531 CLB trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể với phần đa là các CLB gắn với lễ hội truyền thống, chỉ có 66 CLB có Quyết định thành lập, chủ yếu do UBND cấp xã ban hành. Kinh phí hoạt động đại đa số do các thành viên tham gia CLB tự đóng góp và nguồn xã hội hóa khác. Việc hỗ trợ của các địa phương còn hạn chế, chưa đồng đều.

Năm 2023, thực hiện Nghị quyết số 23/2022/NQ-HĐND của HĐND Thành phố Hà Nội khóa XVI về Quy định chế độ đãi ngộ, hỗ trợ “Nghệ sĩ Nhân dân”, “Nghệ sĩ Ưu tú”, Nghệ nhân và Câu lạc bộ tiêu biểu trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể thành phố Hà Nội. Ngay sau khi Nghị quyết ban hành, thành phố đã bố trí nguồn kinh phí thực hiện Nghị quyết đến các quận, huyện, thị xã với tổng kinh phí 13 tỷ 232 triệu đồng. Nghị quyết đã có tác động xã hội tích cực, tạo cơ chế đồng bộ, thống nhất trong quá trình thực hiện các biên pháp bảo tồn, phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể, vinh danh đãi ngộ các nghệ nhân thực hành, truyền dạy di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn thành phố. Các chế ngộ đãi ngộ đã kịp thời động viên, khích lệ các nghệ nhân tiếp tục gìn giữ, bảo vệ, trao truyền, quảng bá, phát huy giá trị các di sản đang nắm giữ, giải quyết phần nào khó khăn trong hoạt động của các câu lạc bộ trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn thành phố.

Phát biểu trao đổi tại Tọa đàm, TS Lê Thị Minh Lý - Phó Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam đã làm rõ khái niệm các chủ thể văn hóa, nghệ nhân, NNND, NNƯT… Theo TS Lê Thị Minh Lý, các nghệ nhân cần xác định rõ vai trò, trách nhiệm của mình thông qua các hoạt động: Thực hành và truyền dạy; Tư liệu hóa, truyền thông và tham gia giáo dục di sản; Chia sẻ, học hỏi và sáng tạo ra sản phẩm mới; Bảo vệ sự đa dạng văn hóa của Thủ đô, quốc gia và nhân loại; Tham gia các hoạt động xã hội của Thành phố với vị thế và trách nhiệm của nghệ nhân. Còn đối với các nhà quản lý cần đánh giá lại về chính sách, về hiệu quả, về các vấn đề cần rút kinh nghiệm sau 3 đợt phong tặng danh hiệu; xây dựng tiêu chí mới, quy trình mới theo Luật mới, chính sách mới; truyền thông, tọa đàm nâng cao nhận thức và hướng dẫn cộng đồng tự đánh giá, xây dựng hồ sơ đề cử; cần tổ chức các chương trình, sự kiện để các nghệ nhân được thể hiện khả năng/di sản của mình, để xã hội được biết, trải nghiệm và khích lệ; cùng với đó là tổ chức tốt quy trình thẩm định có sự tham gia của cộng đồng, các nhà khoa học và các tổ chức nghề nghiệp phi chính phủ có liên quan.

TS Lê Thị Minh Lý - Phó Chủ tịch Hội Di sản văn hóa Việt Nam phát biểu tham luận

Phát biểu tham luận tại Tọa đàm, Phó trưởng Phòng Văn hóa và Thông tin huyện Đông Anh Nguyễn Thị Mỹ Linh chia sẻ, theo Danh mục kiểm kê của Thành phố, huyện Đông Anh hiện có 128 di sản văn hóa phi vật thể, cụ thể: 29 lễ hội truyền thống, 8 nghề thủ công truyền thống, 9 tri thức dân gian, 23 nghệ thuật trình diễn dân gian, 59 tập quán xã hội. Trong đó, lễ hội Cổ Loa và nghệ thuật múa Rối nước Đào Thục được đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Hiện nay, huyện Đông Anh đã có 15 nghệ nhân thuộc loại hình nghệ thuật: Tuồng, Ca trù, Rối nước, tín ngưỡng thờ Mẫu được phong tặng nghệ nhân ưu tú. Theo rà soát còn 356 nghệ nhân có hoạt động trong lĩnh vực di sản văn hóa phi vật thể từ 5 năm trở lên chưa được phong tặng danh hiệu.

Cũng theo bà Nguyễn Thị Mỹ Linh, những năm qua, huyện Đông Anh đã có nhiều giải pháp bảo tồn và phát huy giá trị các di sản văn hóa phi vật thể, trong đó các nghệ nhân đã có những đóng góp quan trọng trong bảo tồn, phát huy giá trị di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn như: tuyên truyền giáo dục về giá trị của loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian truyền thống trong cộng đồng dân cư; mở lớp tập huấn, bồi dưỡng, truyền dạy nghệ thuật truyền thống, lựa chọn những nhân tố mới tham gia vào các CLB nghệ thuật truyền thống, biểu diễn nghệ thuật truyền thống phục vụ nhiệm vụ chính trị; sưu tầm, lưu trữ các tác phẩm, hiện vật, các tài liệu liên quan tới các loại hình nghệ thuật trình diễn dân gian truyền thống… Tuy nhiên, các loại hình nghệ thuật truyền thống đều đang đứng trước thực trạng bị già hóa, đội ngũ kế cận không nhiều, dẫn tới nguy cơ bị mai một. Nhiều CLB được khôi phục hoặc thành lập mới nhưng hiệu quả chưa cao, hoạt động cầm chừng. Các loại hình nghệ thuật truyền thống không phát huy được thế mạnh, không tạo ra được nguồn thu từ chính nghề truyền thống do thiếu đất diễn, thiếu khán giả, kén khán giả, thiếu nguồn kinh phí. Các vở diễn cổ thiếu kinh phí để phục dựng, kịch bản mới để thu hút người xem… Vì vậy, cần có chính sách đầu tư kinh phí cho các môn nghệ thuật trình diễn dân gian truyền thống phục dựng lại những tác phẩm nghệ thuật nổi tiếng, từ đó góp phần bảo tồn nghệ thuật trình diễn ở địa phương.

Tại Tọa đàm, NNƯT Nguyễn Văn Định (Câu lạc bộ Tò He Xuân La, huyện Phú Xuyên) cho biết, để lưu giữ, phát huy giá trị nghề sản xuất đồ chơi truyền thống, CLB thường xuyên phối hợp với các trường học trên địa bàn Thành phố nhằm tuyên truyền phổ biến về nghệ thuật nặn Tò he đến các em học sinh. Hiện nay, CLB đã và đang tổ chức các lớp truyền dạy di sản nặn tò he theo kế hoạch của UBND huyện. “Ngoài các lớp truyền dạy tại CLB hàng tháng, trong thời gian tới, chúng tôi theo sự chỉ đạo của phòng Văn hóa và Thông tin, phòng Giáo dục và Đào tạo sẽ phối hợp với các nhà trường trên địa bàn huyện tổ chức các lớp truyền dạy, trình diễn nghệ thuật nặn Tò he cho các cháu học sinh trong giờ ngoại khóa tại các trường cấp 1, 2 và trường mầm non trên địa bàn. Theo kế hoạch, đến tháng 10-2023, CLB sẽ có các hoạt động trình diễn Tò he tại Lễ hội Vinh danh làng nghề truyền thống của huyện Phú Xuyên” - NNƯT Nguyễn Văn Định cho biết thêm.

Tọa đàm đã thu hút sự quan tâm của đông đảo các nghệ nhân tại thành phố Hà Nội

Phát biểu tham luận Vai trò, trách nhiệm của nghệ nhân trong bảo vệ, phát huy di sản văn hóa phi vật thể trên địa bàn thành phố Hà Nội, NSND Trần Quốc Chiêm - Chủ tịch Liên hiệp các Hội Văn học nghệ thuật Hà Nội nhấn mạnh, nghệ nhân là những bảo tàng sống, họ đang từng ngày lưu giữ, thực hành và nâng tầm di sản văn hóa phi vật thể. Những hoạt động của nghệ nhân không chỉ bảo vệ di sản, mà còn giúp cho di sản sống trong đời sống đương đại. Vậy nên tôn vinh nghệ nhân, giúp cho nghệ nhân có điều kiện thực hành di sản là cách bảo vệ di sản văn hóa phi vật thể thiết thực và hiệu quả nhất.

NSND Trần Quốc Chiêm cũng khẳng định, việc lập lý lịch di sản là cách giúp các cộng đồng nhận diện, tư liệu hóa di sản, qua đó có các chính sách bảo tồn hợp lý. Chính quyền địa phương có trách nhiệm tuyên truyền, quảng bá để người dân hiểu hơn về giá trị di sản mà họ nắm giữ, nhằm khơi dậy tình yêu, trách nhiệm giữ gìn, tạo điều kiện cho họ được tiếp cận, học hỏi kinh nghiệm bảo tồn di sản hiện đại song song với các phương thức truyền thống. Các cấp, các ngành và Nhà nước cần có sự đồng hành cùng cộng đồng và có những chính sách đãi ngộ phù hợp với các nghệ nhân, người thực hành di sản để khuyến khích họ giữ gìn, bảo tồn và phát huy giá trị di sản ngày một tốt hơn.

Với tham luận Nghệ nhân di sản văn hóa phi vật thể trong mối quan hệ với các định chế di sản và trách nhiệm xã hội của cộng đồng, PGS, TS Trần Thị An - Chủ tịch Hội Văn nghệ dân gian Hà Nội cho biết, di sản văn hóa phi vật thể là một kho tàng quý giá của bất cứ một quốc gia, cộng đồng nào trên thế giới. Trong kho tàng đó, nghệ nhân vừa là một bộ phận quan trọng của di sản, vừa là nhân tố năng động, sáng tạo và mang một trọng trách xã hội lớn lao không chỉ đối với việc bảo vệ, phát huy giá trị di sản mà còn hướng tới phục vụ lợi ích cộng đồng ở một phạm vi rộng lớn hơn. Họ vừa có vai trò quan trọng trong kiến tạo, trao truyền và thực hành di sản, vừa là những người có ảnh hưởng đối với cộng đồng di sản nói riêng, đối với xã hội nói chung. Trong bối cảnh hiện nay, nghệ nhân còn là những người có trọng trách trong việc bồi đắp và củng cố các giá trị văn minh thanh lịch của người Hà Nội.

Trình diễn di sản văn hóa phi vật thể Ca trù Hà Nội của CLB Ca trù Thái Hà

Cũng tại buổi Tọa đàm, Ban tổ chức đã phát động “Cuộc thi sáng tác lời thơ mới cho các thể cách Hát nói trong Ca trù trên địa bàn thành phố Hà Nội năm 2023”. Theo đó thời gian nhận bài dự thi đến hết ngày 15-12-2023; thời gian dự kiến chấm giải từ ngày 16 đến 21-12-2023; dự kiến tổng kết và trao giải vào cuối tháng 12-2023.

THANH DANH tổng hợp - Ảnh: THÚY NGA