Óc Eo là một nền văn hóa cổ, được giới khoa học biết đến từ những năm 80 TK XIX. Tên gọi nền văn hóa cổ này do nhà khảo cổ học người Pháp Louis Malleret đặt ra từ TK XX, sau cuộc khai quật lần đầu tiên vào tháng 4-1942 ở cánh đồng Óc Eo (Thoại Sơn - An Giang). Cho đến nay, hàng loạt di tích ở khắp các tỉnh Tây Nam Bộ được khai quật, đã làm lộ diện về sự tồn tại của một nền văn hóa cổ, có chung nhiều đặc điểm, tính chất văn hóa với khu di tích Óc Eo (An Giang). Nhiều công trình nghiên cứu khoa học đã chứng minh văn hóa óc Eo là sản phẩm vật chất của vương quốc Phù Nam, có niên đại từ khoảng TK I đến TK VII - VIII, ứng với thời kỳ lập quốc, phát triển và suy tàn của vương quốc Phù Nam. Tên gọi Phù Nam (founa) là theo cách phát âm của người Trung Hoa, còn người Khơme gọi là bnam hay phnom có nghĩa là núi.

1. Điều kiện của sự giao lưu tiếp biến giữa văn hóa Óc Eo và văn hóa Ấn Độ

Điều kiện tự nhiên: Phù Nam, vương quốc rộng lớn ở phía nam bán đảo Đông Dương, nằm giữa hai nền văn minh lớn Ấn Độ và Trung Hoa, trên con đường biển nối liền Ấn Độ, Trung Quốc tới Trung Cận Đông, là xứ sở chịu ảnh hưởng gió mùa và chế độ dòng hải lưu. Gió mùa tạo ra hai mùa: mùa mưa và mùa khô, với khả năng lợi dụng sức gió điều khiển giao thông đường thủy bằng thuyền buồm, duy trì một hệ thống trao đổi từ tây nam đến đông bắc (từ tháng 4 đến tháng 10) rồi từ đông bắc đến tây nam (vào giữa tháng 10 đến tháng 4 sang năm), trong thời hạn một năm theo thường lệ. Cảng biển Óc Eo của vương quốc Phù Nam là chỗ nghỉ giữa hai chặng đó. Chính nhờ vào yếu tố tự nhiên này (chế độ các dòng hải lưu và chế độ gió định kỳ) mà vương quốc Phù Nam trở thành một quốc gia có nền hải thương (buôn bán trên biển) phát triển rực rỡ lúc bấy giờ (1).

Lịch sử chính trị: Làn sóng truyền giáo từ Ấn Độ sang các nước Đông Nam Á cổ đại (trong đó có Phù Nam) được tiến hành theo nhiều đợt, đã tạo nên một thể chế chính trị của vương quốc Phù Nam đa dạng và phong phú. Ngay từ những ngày đầu lập quốc, Phù Nam đã có mối quan hệ gắn bó mật thiết với Ấn Độ. Theo Tấn thư, Nam Tề thư và Lương thư, ngay từ TK I, người Ấn Độ đã có mặt trên vùng đất Nam Bộ - Việt Nam ngày nay. Hỗn Điền vị vua đầu tiên của Phù Nam là người Ấn Độ, sau khi lên làm vua, đã sửa đổi tất cả các luật lệ theo hệ thống cai trị của người Ấn Độ và “tự cho mình là người bênh vực thánh ngữ Vêda”(2). Đến các triều đại sau đó, vua cũng đều là người Ấn Độ, “nước Phù Nam lạ thật, thuê chuyên gia, thuê cả người làm vua”(3). Trong triều đình Phù Nam, có một số quan chức cũng là người Ấn Độ, điều này có thể nhận biết được qua việc người Trung Hoa thường gọi là họ T’chou (Chu, Châu). Có lẽ tư tưởng của cư dân Phù Nam rất phóng khoáng, cởi mở, lại là một vương quốc trọng thương nghiệp, nên họ không quá xem nặng vào nguồn gốc tộc người, miễn là điều hành được vương quốc phát triển, giúp họ buôn bán thuận lợi là được.

Nguồn gốc tộc người: Những thế kỷ cuối trước CN, một bộ lạc nhóm người núi (Môn - Khơme), đã di chuyển xuống vùng đồng bằng và ven biển, nơi đây gặp được người biển - Nam Đảo và họ đã cùng nhau sinh sống trên mảnh đất này, kết hợp giữa hai yếu tố biển và núi, cùng nhau xây dựng quốc gia mới, bổ sung cho nhau sức mạnh và sở trường trên núi và trên biển (4). Sự tiếp xúc đã tạo nên sự cộng sinh, làm cho bức tranh về tộc người và văn hóa nơi đây thêm đa dạng và phong phú.

2. Sự tiếp biến văn hóa Ấn Độ của cư dân Óc Eo

Đặc trưng và xu hướng phát triển của văn hóa Óc Eo có những đặc điểm giống với các nước láng giềng về tôn giáo, tín ngưỡng, nghệ thuật điêu khắc, các hình thức mai táng, sinh hoạt hằng ngày, hoạt động kinh tế… Tuy nhiên, những tư liệu hiện nay vẫn chưa thể cho một hình ảnh rõ nét về mối quan hệ này, nhưng điều có thể khẳng định là giữa văn hóa cư dân Óc Eo và cư dân láng giềng như Chămpa, phía Bắc Việt Nam, Đông Nam Á…, đặc biệt là Ấn Độ có những mối liên hệ mật thiết với nhau. Thông qua những lần tiếp xúc, trao đổi mua bán, những cuộc xâm lược hay bang giao … các nhóm cư dân đã để lại nơi đây một nền văn hóa đa dạng và phong phú, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển văn hóa xã hội của cư dân Óc Eo.

Sự tiếp biến các yếu tố văn hóa vật chất

Vương quốc Phù Nam có một cảng thị quốc tế là Óc Eo, nơi diễn ra quá trình tiếp xúc khá sớm giữa nhà nước Phù Nam với các nước khác. Trong những hiện vật khai quật được ở Óc Eo có các hiện vật của các vương triều Ấn Độ, Trung Á, Đông Hán và Bắc Ngụy, La Mã… Đặc biệt, ngay từ những thế kỷ đầu CN, “người Ấn Độ đã mang đến đây kỹ thuật làm thuyền đi biển, phát triển ngành thương nghiệp và kỹ thuật nông nghiệp khô với chiếc cày do bò kéo”(5). Tuy nhiên do vương quốc Phù Nam cũng như chủ nhân của nền văn hóa này không còn, cho nên khi nói đến sự tiếp biến các yếu tố vật chất như phương thức canh tác, kỹ thuật nông nghiệp... chưa có cứ liệu rõ ràng để chứng minh. Nhưng cũng có một số yếu tố thể hiện mối quan hệ này như:

Kỹ thuật chế tác đồ thủ công: cho đến nay có rất nhiều hiện vật vẫn chưa xác định được là ảnh hưởng của Ấn Độ hay chỉ là sự trao đổi, mua bán. Nhưng nhìn chung, không thể phủ nhận có sự ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ về kỹ thuật chế tác đồ thủ công, có thể phân biệt thành 3 loại:

Những vật phẩm được mang đến từ Ấn Độ như những chiếc nhẫn, con dấu mang dòng chữ viết bằng các kiểu văn tự Ấn Độ... Đây là những di vật có được qua quá trình trao đổi mua bán.

Những vật phẩm kiểu Ấn Độ nhưng được sản xuất, chế tác tại Óc Eo như các công trình kiến trúc tôn giáo (đền đài, mộ táng...), đồ kim hoàn, chữ viết... Đây là những sản phẩm của sự giao lưu văn hóa giữa Ấn Độ và văn hóa Óc Eo.

Những sản phẩm chịu ảnh hưởng Ấn Độ nhưng đã có phần pha trộn truyền thống địa phương. Đó là những đồ gốm như bình có vòi, các loại nắp đậy... được cải biên cho phù hợp với điều kiện tại chỗ. Chính những sản phẩm ngoại nhập được địa phương hóa cùng với những yếu tố bản địa đã tạo nên những đặc điểm riêng, độc đáo của văn hóa Óc Eo (6).

Về kiến trúc: Cư dân Óc Eo đã dựa trên kiến trúc truyền thống của họ là gỗ, tre, lá để tiếp nhận kiến trúc gạch đá xây dựng nên những đền tháp tôn giáo. Những kiểu kiến trúc đền tháp được phát hiện ở các di tích thuộc văn hóa Óc Eo như: Gò Tháp (Đồng Tháp), Óc Eo (An Giang), Nền Chùa (Kiên Giang)... chính là sự tiếp thu kiến trúc của Ấn Độ. Kiến trúc của cư dân Óc Eo cũng như Ấn Độ có đặc điểm chung là những đền tháp đứng riêng lẻ hoặc hợp thành từng cụm, hầu hết đều xây bằng gạch. Một số điện thờ vẫn giữ được một số yếu tố Ấn Độ như cách đặt các thánh tích trong lòng các ngôi tháp. Tuy nhiên phía trên do bị tàn phá bởi thời gian cho nên không thấy được phần kiến trúc này.

Thương nghiệp: Các nhà khảo cổ học đã phát hiện nhiều di vật mang đậm dấu ấn văn hóa Ấn Độ như những mảnh bia ký ghi chữ Ấn Độ, tượng Hindu giáo và Phật giáo chịu ảnh hương của nghệ thuật ấn Độ. Theo Lương Thư (502-556) có một cộng đồng buôn bán người Tamil (Đông Ấn) là một nhánh của phường buôn Ấn Độ và “có vương quốc Touen Sium chư hầu của nước Phù Nam giáp với Ấn Độ (phía Tây) có chợ trời biên giới buôn bán Đông - Tây có ngày lên tới 10.000 người và không thiếu một thứ hàng hóa gì”(7). Chính những điều đó đã thể hiện một nền thương nghiệp phát triển rực rỡ lúc bấy giờ trên vùng đất Phù Nam và tạo điều kiện cho sự tiếp biến đa dạng về văn hóa vật chất.

Sự tiếp biến các yếu tố văn hóa tinh thần

Nhờ tính cởi mở, ít kỳ thị với các tư tưởng và tôn giáo mới, cư dân Óc Eo đã tiếp nhận các yếu tố văn hóa đến từ Ấn Độ. Cùng với các nhân tố văn hóa kèm theo, các tôn giáo đã có ảnh hưởng sâu sắc trong đời sống văn hóa tinh thần của cư dân nơi đây. Các thể chế nhà nước cùng với chữ viết, tri thức khoa học, văn hóa, nghệ thuật… được cư dân Óc Eo tiếp nhận đồng thời bản địa hóa tạo nên những nét riêng của cư dân nơi đây.

Ngôn ngữ, chữ viết: Khác với sự tiếp xúc văn hóa Hán - Việt ở phía Bắc Việt Nam, vương quốc Phù Nam tiếp xúc văn hóa Ấn Độ không chịu sự thống trị của Ấn Độ. Nền văn hóa Ấn Độ được chuyển tải qua con đường truyền giáo và buôn bán hòa bình. Vì vậy, con đường tiếp xúc ngôn ngữ và văn tự chủ yếu qua đạo Bàlamôn, đạo Phật, “Chữ viết ở vùng châu thổ sông Mê Kông vào khoảng đầu Công nguyên là một sản phẩm của sự giao lưu văn hóa do các thương nhân, các tu sĩ Phật giáo và ấn giáo đem đến”(8).

Từ những ngày đầu lập quốc, vương quốc Phù Nam đã đi theo mô hình nhà nước của Ấn Độ, bên cạnh các tôn giáo đóng vai trò quốc giáo, nền giáo dục Ấn Độ cũng được sao phỏng nơi đây. Con đường vay mượn ngôn ngữ được chuyển tải trước hết là qua các kinh, sách, sau đó mới đến giáo dục. Các vương triều Phù Nam đều thiết lập chế độ vương quyền kết hợp với thần quyền. Do đó nhà vua cùng với tăng lữ rất giỏi ngôn ngữ và văn tự Ấn Độ. Chính quyền triều đình và tăng lữ đã du nhập hệ thống chữ viết Brahmi và ngôn ngữ Sanskrit của Ấn Độ.

Tư tưởng tôn giáo: Sau khi Hỗn Điền “tùy theo luật Ấn Độ mà sửa đổi lại nền nếp trong nước”, Bàlamôn giáo trở thành quốc giáo, thâu tóm cả vương quyền lẫn thần quyền. Siva giáo với biểu tượng linga, yoni và Vishnu giáo với các biểu tượng con ốc, bánh xe, quả cầu, cây gậy được phổ biến rộng khắp vùng đồng bằng sông Cửu Long. Sự kết hợp giữa hình tượng Siva và Vishnu, tạo thành thần Harihara có ý nghĩa là thần hộ mạng cho cư dân Phù Nam, được thờ rộng rãi trong nhân dân.

Khoảng từ TK II trở đi, đạo Phật cũng được du nhập vào Phù Nam và phát triển mạnh cho đến TK VII - VIII. Tuy không giữ vị trí quan trọng như Bàlamôn giáo, nhưng đạo Phật có tác động tích cực đến đời sống của cư dân Óc Eo, tạo được mối quan hệ giao lưu rộng rãi với các nước trong khu vực: Nam Tông với các nước Nam Á, Bắc Tông với Trung Quốc và các nước thuộc khu vực chịu ảnh hưởng văn hóa Hán (Đông Á). Dù Bắc Tông hay Nam Tông khi đến đây đều được bản địa hóa cho phù hợp với điều kiện sống của cư dân nơi đây.

Khi đánh giá về ảnh hưởng của Ấn Độ đối với khu vực Đông Nam Á, G.Coedes cho rằng: “ảnh hưởng của nền văn minh Ấn Độ chủ yếu là sự bành trướng của một nền văn hóa có tổ chức, dựa trên quan điểm của Ấn Độ về vương quyền, có đặc trưng là những lễ thức thờ cúng Hindu giáo hoặc Phật giáo”(9).

Về nghệ thuật: Vào những thế kỷ đầu Công nguyên, cư dân Phù Nam bắt đầu tiếp xúc với văn hóa Ấn Độ từ các thương nhân, tu sĩ, tăng lữ Ấn Độ. Đây là những người được sống trong một nền văn hóa lâu đời của Ấn Độ, khi đến đây đã mang theo các phong tục tập quán, những điệu múa, những nhạc cụ và cả một hệ nguyên lý thẩm mỹ đã được định hình. Những dấu ấn rõ nét nhất của việc tiếp xúc, giao lưu ấy được thể hiện từ các hiện vật của Ấn Độ được tìm thấy ở các di tích thuộc nền văn hóa Óc Eo như hạt chuỗi, đồ thủy tinh, đồ đất nung, đồ đồng…

Về phong cách nghệ thuật, Phù Nam có nền nghệ thuật tạo hình phát triển rực rỡ, chịu ảnh hưởng bởi các trào lưu nghệ thuật ở Ấn Độ. Nghệ thuật Phù Nam hầu hết đều phục vụ cho một tôn giáo nhất định, do yêu cầu của tôn giáo đó mà thể hiện, chủ yếu từ Phật giáo và Hindu giáo. Những hiện vật được tìm thấy ở các di tích Óc Eo là các vật nhỏ, mảnh vàng và một số loại tiền bằng kim loại đều có nhiều hình vẽ thể hiện những biểu tượng tôn giáo như lối trang trí trên các loại tiền dập, biểu tượng Ujain, hình cá và hình đinh ba được thấy trên các mảnh tiền dập một loại tiền được sử dụng rộng rãi ở Ấn Độ. Rõ ràng, từ cái nôi của nghệ thuật điêu khắc Ấn Độ, đã có các mối quan hệ thông qua những con đường, có thể thường xuyên nhất là buôn bán giao thương và các mối quan hệ chính trị tới vùng này.

Nghệ thuật Phật giáo có thể đã được đem đến và thể hiện ở đây từ rất sớm. Tuy nhiên cho đến nay, do sự phát hiện rời rạc của các tư liệu, chưa thể nhận diện hết các giá trị của nghệ thuật Phật giáo được thể hiện trên các hiện vật. Trong các di tích ở An Giang, Kiên Giang, Đồng Tháp đã phát hiện với số lượng lớn các loại tượng phật, với nét mặt thanh thoát, dáng vẻ nhẹ nhàng. Đặc biệt là những tượng phật gỗ ở Gò Tháp đã ảnh hưởng từ các trung tâm nghệ thuật nổi tiếng như Gandhara, Mathura và các trung tâm nghệ thuật giai đoạn sớm ở vùng Andhara (Nam Ấn).

Nghệ thuật Gupta ở Bắc và Pallava ở Nam Ấn cũng ảnh hưởng rất lớn đến nghệ thuật của văn hóa Óc Eo. Bên cạnh việc tiếp thu liên tục những ảnh hưởng mới, các nghệ nhân bản địa tiếp tục sáng tạo và định hình những nét phong cách riêng của mình về trang phục, đặc điểm nhân thể và các tiêu chí tiếu tượng. Có thể nói nghệ thuật Gupta và Pallava đã cung cấp những yếu tố và hình mẫu cơ bản để hình thành nên hệ thống tiếu tượng Hindu giáo và Phật giáo ở đồng bằng sông Cửu Long. Đồng thời sự giao lưu thường xuyên với nhiều khu vực khác nhau trên tiểu lục địa Ấn Độ đã khiến cho nhiều dòng ảnh hưởng cùng gặp gỡ tại đây. Điểm độc đáo của nghệ nhân là từ những tiêu bản Ấn Độ, họ biết tiếp thu có chọn lọc để tạo nên những phong cách khác nhau theo truyền thống văn hóa của địa phương (10).

Sự tiếp biến các yếu tố văn hóa xã hội

Phù Nam là một quốc gia ngay buổi đầu đã được xây dựng trên cơ sở một nền nông nghiệp trồng lúa khá phát triển, bắt nguồn từ ruộng nương của cư dân Môn - Khơme kết hợp với nghề đi biển cổ truyền của cư dân Nam đảo. Trên cơ sở đó, các tu sĩ Bàlamôn từ Ấn Độ đến, với kinh nghiệm tổ chức nhà nước, đã góp phần quan trọng trong việc tổ chức Phù Nam mô phỏng theo mô hình Ấn Độ trên tất cả các mặt: tổ chức chính trị, thiết chế xã hội, đô thị, giao thông, kỹ thuật công nghiệp cùng một hệ thống tôn giáo và văn hóa, trong đó đạo Bàlamôn là tối thượng... Trong xã hội chia làm bốn tầng lớp: tăng lữ, quý tộc (vua chúa, quan lại); thương nhân, nông dân, thợ thủ công; nô lệ, và một loại người sống ngoài lề, không được xã hội chấp nhận. Như vậy, xã hội Phù Nam có sự phân chia giai cấp một cách rõ rệt.

Về tư tưởng chính trị, lịch sử chính trị của Phù Nam là lịch sử mở mang đất đai, thôn tính các vương quốc láng giềng. Điều cần lưu ý là do cơ chế của Bàlamôn giáo và “theo mô hình văn hóa Ấn Độ quá thiên về thần quyền, thiếu một tầng lớp thế tục lo việc cai trị nên rất khó xây dựng một quốc gia thống nhất bền vững”(11).

3. Một số nhận xét

Khi nghiên cứu nguyên nhân ảnh hưởng của văn hóa Ấn Độ đến đời sống cư dân cổ các nước Đông Nam Á nói chung, vương quốc Phù Nam nói riêng, có rất nhiều ý kiến khác nhau:

Có xu hướng cho rằng đây là kết quả của những cuộc bành trướng của ấn Độ, thành lập các vương quốc, thiết lập các thuộc địa, phát triển nền thương mại mẫu quốc như Mookerji, R.Bosch…; nhưng những ảnh hưởng này là kết quả của việc tăng cường giao thương buôn bán. Óc Eo là một cảng thị quốc tế của vương quốc Phù Nam. Tại đây, có các thày tu và giới trí thức đã đi cùng những nhà buôn và đã truyền bá nền văn hóa Ấn Độ cho những cư dân mà họ đã đi qua và cho rằng, mục đích của những người Ấn Độ đến đây là vàng chứ không phải mục đích bành trướng, tìm kiếm thuộc địa. Không đồng tình với quan điểm này, Van Leur cho rằng thương nhân là thuộc những nhóm người hạ lưu trong xã hội và các thủy thủ thường là những nô lệ. Cho nên những người này không thể đảm đương nổi trọng trách phổ biến và truyền bá văn hóa Ấn Độ đến các nước khác, mà trọng trách này phải do những Brahman...

Suy cho cùng, sự tiếp biến văn hóa Ấn Độ của cư dân Óc Eo được thể hiện qua những đặc điểm giống nhau về tôn giáo tín ngưỡng, nghệ thuật điêu khắc, các hình thức mai táng, sinh hoạt và hoạt động kinh tế… Thông qua những lần tiếp xúc thường xuyên giữa các nhóm cư dân (trao đổi mua bán, xâm lược, bang giao giữa các nước…) đã để lại nơi đây một nền văn hóa đa dạng và phong phú, tạo điều kiện thuận lợi cho sự phát triển văn hóa xã hội của cư dân Óc Eo.

Những ảnh hưởng của Ấn Độ đã làm cho đời sống và tâm linh của cư dân nơi đây thêm phong phú, tạo nên sự cân bằng, sự mềm mại trong quá trình phát triển và góp phần tạo nên sự ổn định trong một thời gian dài. Dù không phải là thuộc địa của Ấn Độ, Phù Nam vẫn tiếp nhận những thành tựu về mọi mặt chính trị, xã hội và văn hóa của Ấn Độ để xây dựng và bản địa hóa cho phù hợp với hoàn cảnh lịch sử và văn hóa của mình.

_______________

1, 5, 7, 11. Phạm Đức Dương, Bức tranh ngôn ngữ, văn hóa tộc người ở Việt Nam và Đông Nam Á, Nxb Đại học Quốc gia Hà Nội, 2007, tr.230, 251, 231.

2. Trương Sỹ Hùng, Tôn giáo trong đời sống văn hóa Đông Nam Á, Nxb Văn hóa Thông tin & Viện Văn hóa, 2010, tr.38.

3, 4. Lương Ninh (chủ biên), Lịch sử Đông Nam Á, Nxb Giáo dục, 2008.

6. Trung tâm nghiên cứu khảo cổ học, Một số vấn đề khảo cổ học ở miền Nam Việt Nam, tập 3, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 2008, tr.326-328.

8. Trung tâm nghiên cứu khảo cổ học, Một số vấn đề khảo cổ học ở miền Nam Việt Nam, tập 1, Nxb Khoa học Xã hội, Hà Nội, 1997, tr.49.

9. Ngô Văn Doanh, Những ảnh hưởng của Ấn Độ đến đời sống chính trị - xã hội Đông Nam Á thời cổ, Tạp chí Nghiên cứu Đông Nam Á, số 1-2011, tr.26.

10. Lê Thị Liên, Phật giáo và Hindu giáo ở đồng bằng sông Cửu Long trước thế kỷ X, Nxb Thế giới, Hà Nội, 2005, tr.178.

Nguồn : Tạp chí VHNT số 356, tháng 2-2014

Tác giả : Nguyễn Thị Song Thương