Văn học Ấn Độ có lịch sử trường tồn hơn 3.000 năm với những đỉnh cao chói lọi, từ cổ đại (bắt đầu từ 1.000 năm trước CN) đến hiện đại (nửa đầu TK XX), nổi bật nhất là Rabinranath Tagore với giải Nobel năm 1913. Tiểu thuyết Triệu phú khu ổ chuột là tác phẩm đã đạt được rất nhiều giải thưởng danh giá, đưa tên tuổi của Vikas Swarup, một tác giả văn học đương đại Ấn Độ vượt ra khỏi biên giới đất Ấn. Góp phần không nhỏ làm nên sức hấp dẫn, thành công của thiên tiểu thuyết Ấn Độ này chính là kiểu cốt truyện phiêu lưu. Dựa trên quan niệm của IU. M. Lotman (một đại diện tiêu biểu cho trường phái cấu trúc Nga) về đặc trưng của kiểu cốt truyện phiêu lưu, bài viết nghiên cứu cốt truyện của Triệu phú khu ổ chuột từ ba yếu tố: không gian phiêu lưu, biến cố, nhân vật phiêu lưu, trên cơ sở đó, khẳng định những sáng tạo, cách tân độc đáo của Vikas Swarup.

Không gian phiêu lưu

Không gian phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột vô cùng rộng lớn, trải dài từ thành phố đến thôn quê, với rất nhiều kiểu không gian đa dạng. Đó là những không gian sống mang đậm chất Ấn Độ như: khu ổ chuột, khu Chawl bẩn thỉu với những căn phòng nhỏ hẹp, gián, nhà vệ sinh cộng cộng, vòi nước công cộng… Ngoài ra còn có các trại giáo dưỡng, nhà chứa, bệnh viện, trường quay, sở cảnh sát…; nổi bật lên là vẻ đẹp của những công trình kiến trúc nhân tạo (đền đài, cung điện) trong những không gian thành thị. Ngoài ra còn có những kiểu loại không gian như: gia đình, tôn giáo, thành thị - thị trấn… Cùng với những cái tên mang dấu hiệu nhận biết tôn giáo như: Arvinh, Usha, Jatin (đạo Hindu), Salim, Ahmed Khan (đạo Hồi)… Không gian tôn giáo của đất Ấn cũng hiện ra với hình ảnh nhà thờ Thiên chúa giáo, tòa nhà màu đỏ có cây thánh giá lớn màu trắng, tượng chúa Jesus, phòng xưng tội…

Không gian trong tác phẩm này đều là những không gian mang tính chất mở. Nhân vật càng đi xa so với điểm xuất phát ban đầu thì không gian càng mở ra khôn cùng. Đây chính là đặc điểm của không gian trong truyện phiêu lưu nói chung, tác phẩm nói riêng. Bên cạnh đó, trong không gian phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột còn xuất hiện nhiều kiểu không gian mang tính chất giam cầm, bó hẹp gắn với hành động vượt thoát của nhân vật chính (trại giáo dưỡng, sở cảnh sát…).

Sau khi sắp xếp lại lộ trình của Ram theo trật tự thời gian tuyến tính, các không gian phiêu lưu mà nhân vật này đã trải qua trong vòng 5 năm có thể khái quát như sau: nhà thờ St Mary, vùng ven Dehil, trại giáo dưỡng, nơi đào tạo, chăn dắt các trẻ em lang thang, trung tâm thành phố Dehil, vùng ven Mumbai, khu Chawl, khu ổ chuột ở Ghatkopar, toa tàu lửa, đền Taj Mahal, khu nhà phụ của cung điện Swapna, trường quay của chương trình Ai là triệu phú, sở cảnh sát.

Không gian phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột bao gồm cả không gian thực, ảo (giấc mơ, ảo giác). Những giấc mơ xuất hiện ngẫu nhiên như bảng tổng kết cô đọng về cuộc sống qua sự thẩm thấu của nhân vật chính, Ram Thomas; đồng thời cũng là cảm xúc mãnh liệt bật ra một cách ngẫu nhiên của tâm hồn ấy trước cuộc sống. Không gian giấc mơ thường xuyên xuất hiện với hình ảnh người phụ nữ mặc sari trắng, tóc dài, buông xõa. Những giấc mơ ấy là sự ám ảnh trong nhận thức của một đứa bé mồ côi, luôn khát khao một người mẹ. Đó là sự bức bối, trăn trở hàng ngày của cậu bé trong vô thức về nguồn gốc của mình. Ở đây, chúng ta nhận thấy một cách rất rõ ràng, kiểu không gian giấc mơ trong tác phẩm vừa mang bản sắc Ấn rất đậm nét, vừa thể hiện rõ sự ảnh hưởng của học thuyết phân tâm học Freud.

Không gian phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột mang tính chất ghép nối, đồng hiện kiểu điện ảnh, là hệ quả của kiểu cốt truyện đa tuyến, đa tầng bậc, đảo lộn trật tự thời gian. Những câu hỏi đã không dồn hết vào một thời điểm, một không gian mà đã nhắc nhớ cho Ram về những giai đoạn khác nhau, những không gian sống khác nhau mà anh đã trải qua trong cuộc đời mình. Sự trùng hợp ngẫu nhiên giữa câu hỏi, quá khứ một cách sát sao đã thành một cái cớ rất lạ, thú vị cho câu chuyện được kể lại. Mỗi chương là một câu hỏi, là một giai đoạn cuộc đời được nhắc đến, với một khoảng không gian phiêu lưu từ từ hiện lên, với một chuyến phiêu lưu nhỏ gần như tách bạch, hoàn chỉnh cùng những suy ngẫm sâu sắc. Đồng thời, việc đảo lộn các sự kiện trong 17 năm cuộc đời theo trật tự các câu hỏi là một hiệu ứng độc đáo về mặt nghệ thuật. Các giai đoạn thời gian được sắp đặt ngẫu nhiên không tuân theo trật tự chương. Tình tiết lồng vào tình tiết, hồi tưởng lồng vào hồi tưởng. Mạch truyện không phải là một đường thẳng nhàm chán, nó là một tòa nhà có kiến trúc huyền bí, mỗi căn phòng là một bất ngờ.

Như vậy, chúng ta có thể thấy rằng, nhân vật phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột đã dịch chuyển liên tục qua nhiều kiểu không gian khác nhau, ngày càng rời ra xuất phát điểm ban đầu. Mỗi bước đường phiêu lưu của nhân vật lại mở ra một kiểu loại không gian mới, nơi chứa đựng nhiều biến cố bất ngờ đang chờ đón họ, thách thức họ vượt qua. Vì vậy, không gian phiêu lưu trong tác phẩm đóng vai trò là môi trường, hoàn cảnh để từ đó khắc họa tính cách nhân vật.

Biến cố

Chúng ta có thể phân chia hệ thống các biến cố trong Triệu phú khu ổ chuột thành hai loại lớn: biến cố ngẫu nhiên, tất nhiên. Trong cốt truyện phiêu lưu, ngẫu nhiên, tất nhiên được xem là cái chủ yếu làm nên đặc trưng của cốt truyện phiêu lưu. Khảo sát qua 14 chương, bao gồm cả phần mở đầu, kết thúc, hầu như trong chương nào, nhân vật này cũng phải trải qua những biến cố. Trong số đó, có những biến cố là tất nhiên do chính nhân vật đã lựa chọn cách hành động của mình, tạo ra những biến cố đó (chủ động), nhưng chiếm đa số là những biến cố ngẫu nhiên, bất ngờ ập đến với cuộc đời nhân vật (bị động).

Biến cố ngẫu nhiên

Biến cố ngẫu nhiên là biến cố xảy ra một cách tình cờ, nó có thể mang theo hạnh phúc hoặc bất hạnh. Đó là những biến cố mà nhân vật buộc phải hành động theo sự chi phối của tình thế hoặc người khác.

Chúng ta có thể liệt kê những biến cố ngẫu nhiên trong tác phẩm này theo trình tự như sau: Ram đánh mất gia đình, cha Timothy chết, Ram lưu lạc vào trại giáo dưỡng, Neelima Kumari tự sát, Shankar chết vì bệnh dại, Ram ngộ sát tên cướp trên toa tàu, Nita bị bạo hành, Ram chiến thắng trong trò chơi truyền hình với số tiền thưởng một tỉ Rupi, Ram bị cảnh sát bắt.

Trong số đó, có một biến cố ngẫu nhiên có ảnh hưởng rất lớn đến số phận nhân vật: Ram may mắn có được một món tiền lớn ở chặng cuối cùng của cuộc phiêu lưu. Là một đứa bé mồ côi không được học hành, bị ném vào đời từ khi còn nhỏ, trải qua biết bao nhiêu là biến cố khủng khiếp trong cuộc đời, Ram ý thức được rằng trong cái xã hội mà mình đang sống, những kẻ có tiền là những kẻ mạnh, đồng tiền có những sức mạnh khủng khiếp, quan trọng nhất là nó cũng hoàn toàn có khả năng biến giấc mơ thành hiện thực. Chính vì vậy mà Ram đã dùng số tiền đó như cái cách mà Jean Valjean trong Những người khốn khổ của Victo Hugo đã làm: mang tiền để giúp những con người khốn khổ dưới đáy xã hội. Triệu phú khu ổ chuột vì thế chính là một câu chuyện cổ tích thời hiện đại, thể hiện cái nhìn lạc quan: thiện rồi sẽ thắng ác. Đây cũng là một môtip quen thuộc thường xuất hiện ở cuối những tiểu thuyết phiêu lưu, làm nên cái kết thúc có hậu cho câu chuyện phiêu lưu.

Biến cố tất nhiên

Biến cố tất nhiên là những biến cố nhân vật tự tạo nên với mục đích đã được định trước. Trong biến cố này, nhân vật hành động không bị chi phối bởi người khác hoặc hoàn cảnh bên ngoài. Trong tiểu thuyết phiêu lưu, nhân vật phiêu lưu dấn thân vào cuộc hành trình, qua từng chặng đường đều đã chuẩn bị cho mình ý chí lớn lao, ý thức một cách tự chủ về hành động. Có thế nói, biến cố tất nhiên là khi nhân vật đón nhận với tâm thế đầy chủ động. Chính nhân tố tâm lý tự giác ấy là nguyên nhân thúc đẩy nhân vật hành động để tạo ra các biến cố, thúc đẩy sự vận động của cốt truyện.

Những biến cố tất nhiên trong cuộc đời Ram đã thể hiện tính cách, bản chất của nhân vật này: sẵn sàng đấu tranh vì chính nghĩa để bênh vực kẻ yếu. Đó chính là những biến cố: Ram rủ Salim chạy trốn khỏi khu đào tạo, chăn dắt trẻ em tàn tật, đẩy Shantara ngã cầu thang, tố cáo đại tá Taylor khi phát hiện ông là gián điệp, giết tên cướp trên toa tàu, tham gia trò chơi truyền hình để tìm ra Prem Kurmar, trả thù cho Nita, Neelima Kumari.

Do kết cấu trò chơi nên các biến cố ngẫu nhiên, tất nhiên trong tác phẩm xuất hiện đảo lộn không theo trật tự trước sau. Bạn đọc phải tự sắp xếp lại thứ tự các biến cố để có được cuộc hành trình trọn vẹn của Ram.

Trên bước đường phiêu lưu của mình, Ram đã trải qua hàng loạt những biến cố, từ đó tô đậm sự đối lập giữa thế giới trẻ thơ hồn nhiên với bản chất thiên sứ với thế giới người lớn đầy rẫy những cái xấu, cái ác. Những biến cố trong cuộc sống còn thể hiện cho tính công bằng xã hội: cái xấu phải bị phanh phui, đưa ra ánh sáng. Với việc để cho nhân vật phiêu lưu trải qua hàng loạt những biến cố trong cuộc sống, Vikas Swarup đã phơi bày cho chúng ta thấy một đất nước Ấn Độ TK XX đầy bạo lực, tội ác, phản ánh những bất ổn của xã hội hiện đại. Trình chiếu đầy rẫy những màn bạo lực, tác giả muốn chĩa mũi nhọn tấn công vào pháp luật, thể chế chính trị đương thời.

Nhân vật phiêu lưu

Trước hết, Ram, nhân vật phiêu lưu, nhân vật trung tâm trong quyển tiểu thuyết của Vikas Swarup, là một cậu bé mồ côi. Ram sống rất bản năng, phát triển một cách tự do đồng thời cũng rất thông minh, hài hước, đầy mộng tưởng, lãng mạn. Lý tưởng phiêu lưu của Ram thể hiện rõ qua hàng loạt các hành động phiêu lưu để đấu tranh cho điều thiện, lẽ phải, bênh vực kẻ yếu, trừng trị kẻ xấu.

Sự phiêu lưu nhân vật này bị ảnh hưởng bởi lý tưởng anh hùng cứu mỹ nhân, trừ gian diệt ác của những nam diễn viên màn ảnh Bollywood. Một điều đặc biệt nữa ở nhân vật phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột là bị ném ngẫu nhiên vào thế giới xô bồ. Ram phải sống giữa ác mộng, lo âu, bế tắc, trải nghiệm cùng những rúng động của xã hội. Vì vậy, lý tưởng phiêu lưu của Ram không phải được định hình, có sẵn ngay từ khi bước chân vào cuộc phiêu lưu mà nó được hình thành từ chính những trải nghiệm của nhân vật trong những hoàn cảnh, biến cố khác nhau của cuộc sống, càng về cuối cuộc hành trình, cái lý tưởng ấy càng được định hình rõ hơn.

Nhân vật phiêu lưu này xung đột với các nhân vật là vật cản (cha John, Maman, Prem Kurmar), trợ giúp các nhân vật là nạn nhân (Gudiya, cô gái trên toa tàu lửa, Shanka, Salim, chị Lajwanti, ông Utpal Chatterjee). Những xung đột của nhân vật phiêu lưu với các nhân vật là vật cản trong Triệu phú khu ổ chuột đã phơi bày những sự đối lập, xung đột sâu sắc trong xã hội Ấn Độ hiện đại: giàu với nghèo, xung đột tôn giáo. Đó là những xung đột nghẹt thở, rất thật, đôi khi đẫm máu. Lần lượt trải qua rất nhiều biến cố, Ram lần lượt bộc lộ những nét tính cách của mình, cuối cùng nhân vật thể hiện sự trưởng thành sau những chặng đường ấy.

Vikas Swarup đã kế thừa những thành tựu về mặt thể loại của tiểu thuyết phiêu lưu mà cụ thể là về phương diện cốt truyện. Hình ảnh nhân vật chính, Ram Mohammad Thomas, nhân vật phiêu lưu, gợi nhắc cho chúng ta đến hình ảnh chàng hiệp sĩ Don Quixote với trái tim đầy nhiệt huyết đi giữa cuộc đời. Điều đó cho thấy sức sống của một hình tượng nhân vật kiểu mẫu. Quyển tiểu thuyết thời Phục hưng này đã cung cấp một kiểu cốt truyện phiêu lưu kinh điển, nó là sự lựa chọn hàng đầu của các nhà văn khi muốn tái hiện những bức tranh xã hội rộng lớn, qua đó phản ảnh những vấn đề nóng bỏng, nhức nhối của xã hội. Bên cạnh đó, tác phẩm văn học Ấn Độ cũng có truyền thống chú trọng về mặt tình tiết, cốt truyện, vì thế Triệu phú khu ổ chuột của Vikas Swarup không phản ánh cuộc sống bằng những mảnh ghép tản mạn, rời rạc, ngẫu hứng mà có hẳn một câu chuyện rõ ràng.

Sự gia công, sáng tạo của mỗi tác giả trên nền tảng cốt tuyện phiêu lưu của Cervantes sẽ cho ra đời những đứa con tinh thần mang đậm bản sắc dân tộc, dấu ấn phong cách riêng của tác giả. Sự cách tân của Vikas Swarup là ở chỗ, ông đã sáng tạo ra một kiểu kết cấu vô cùng mới mẻ: kết cấu trò chơi. Với kiểu kết cấu này, những không gian phiêu lưu của nhân vật (xuất hiện cùng với nó là hàng loạt các biến cố) không còn xuất hiện theo trật tự thời gian kiểu biên niên truyền thống nữa mà được ghép nối, đồng hiện theo kiểu điện ảnh. Quyển tiểu thuyết này, vì thế, ở một góc độ nào đó, giống như một bộ phim hành động, truy đuổi với những thước phim đầy kịch tính, luôn chứa đựng những biến cố ngẫu nhiên, bất ngờ, thu hút độc giả từ những trang đầu tiên cho đến những hàng chữ cuối cùng.

Bên cạnh đó, không gian phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột không chỉ có không gian thực mà còn xuất hiện kiểu không gian giấc mơ, ảo giác, vừa mang bản sắc Ấn rất đậm nét, vừa mang hơi hướng hiện đại của học thuyết phân tâm học Freud. Vì vậy kiểu cốt truyện phiêu lưu trong tác phẩm này không chỉ đảm bảo về hệ thống các sự kiện, biến cố (quá trình phiêu lưu) mà nó còn đi sâu khám phá hiện thực bề sâu bên trong nội tâm của con người với việc dịch chuyển điểm nhìn vào bên trong nhân vật với người kể chuyện ngôi thứ nhất xưng tôi. Vì vậy, trong khi khái quát về sự phát triển của tiều thuyết phiêu lưu, các nhà nghiên cứu đã nhận xét: “Giữ lại những sự kiện ly kỳ làm sườn cho tiểu thuyết phiêu lưu, các nhà văn ngày càng có khuynh hướng dồn trọng tâm trần thuật không phải là vào các sự kiện, biến cố, mà là vào thế giới nội tâm, vào việc miêu tả tâm lý, tính cách nhân vật, mối quan hệ giữa con người với môi trường hoàn cảnh” (1).

Cuộc phiêu lưu của Ram, một trang hiệp sĩ trừ gian diệt ác thật sự, thấm đẫm trí tưởng tượng lãng mạn, nhưng nó lại lãng mạn theo kiểu những diễn viên - người hùng trong những thước phim hành động Bollywood, chân thật đến nghẹt thở. Đó là vì cốt truyện phiêu lưu trong Triệu phú khu ổ chuột chịu ảnh hưởng rõ nét từ phim ảnh. Điều này cũng dễ hiểu vì trong nền văn học hiện đại, đương đại Ấn Độ, sự ảnh hưởng của điện ảnh đến văn học là một đặc điểm độc đáo rất đáng lưu ý.

Tóm lại, với việc tìm hiểu đặc điểm của cốt truyện phiêu lưu trong tác phẩm Triệu phú khu ổ chuột của Vikas Swarup, chúng ta có thể thấy rõ những sáng tạo, cách tân độc đáo của tác giả trên cơ sở tiếp thu các yếu tố truyền thống. Chính kiểu cốt truyện phiêu lưu đã tạo nên thế mạnh của quyển tiểu thuyết này: khả năng phản ánh hiện thực trên diện rộng với bề rộng của không gian, chiều dài của thời gian. Hơn thế nữa, nó cũng đi sâu khám phá hiện thực nội tâm sâu kín của con người. Đến Triệu phú khu ổ chuột, tiểu thuyết phiêu lưu đã có những bước đi dài, những sự cách tân đáng kể, phản ảnh quá trình hiện đại hóa văn học để phù hợp với thị hiếu của độc giả, phù hợp với quá trình phát triển tất yếu của nền văn học Ấn, từ đó bắt kịp những vấn đề nóng bỏng mang tính thời sự của xã hội Ấn Độ đương thời: xung đột tôn giáo gay gắt, đẫm máu; thân phận người phụ nữ; sự phân biệt giàu nghèo, đẳng cấp trong xã hội; tình trạng lưu manh, bạo lực; các tệ nạn xã hội; sự yếu kém trong quản lý, điều hành xã hội của những người đại diện cho luật pháp.

______________

1. Lê Bá Hán, Nguyễn Khắc Phi, Trần Đình Sử, Từ điển thuật ngữ văn học, Nxb Giáo dục, Hà Nội, 2006.

Tác giả: Nguyễn Thị Thu Giang

Nguồn : Tạp chí VHNT số 411, tháng 9 - 2018