Trong cuốn Lịch triều hiến chương loại chí, ở phần Dư địa chí, học giả Phan Huy Chú đã viết về Thanh Hóa: “Non sông tốt tươi chung đúc nên sinh ra nhiều bậc vương tướng, khí tinh hoa tụ họp lại, nảy ra nhiều văn nho… Bởi vì đất thiêng thì người giỏi nên nảy ra những bậc phi thường; vượng khí chung đúc nên xứng đáng đứng đầu cả nước”. Nhận định của Phan Huy Chú hoàn toàn có cơ sở từ thực tiễn: Thanh Hóa là vùng đất đứng đầu cả nước về danh nhân và nhân vật lịch sử cả trên phương diện số lượng và tầm vóc ảnh hưởng. Một trong những nền tảng của thành tựu này xuất phát từ truyền thống hiếu học và thậm chí là khổ học của cư dân nơi đây.

Trong lĩnh vực giáo dục, thi cử, từ rất sớm và liên tục nhiều thế kỷ, Thanh Hóa là vùng đất của học hành, khoa bảng. Thanh Hóa là quê hương của hai vị tiến sĩ đầu tiên trong lịch sử giáo dục khoa cử Nho học Việt Nam: Khương Công Phụ, Khương Công Phục thời Đường, là nơi xuất thân của Trịnh Huệ - Trạng nguyên cuối cùng của nước nhà trong khoa thi năm 1736. Người cuối cùng đỗ đầu kỳ thi Đình dưới thời Nguyễn là Nguyễn Phong Di trong khoa thi năm 1919 cũng là người Thanh Hóa. Nhìn ở một bức tranh tổng thể rộng lớn hơn, trong thời kỳ trung đại, so với các địa phương vùng đồng bằng sông Hồng, giáo dục - khoa cử xứ Thanh nhìn chung đi sau một bước. Dưới thời Lý, sĩ tử xứ Thanh hiếm vắng trên khoa trường. Phải đến thời Trần, từ đầu TK XIII, khoa cử Thanh Hóa mới bước đầu khởi sắc với những tên tuổi như Lê Văn Hưu, Đào Tiêu… Đến thời Lê Sơ, số lượng nho sĩ người Thanh Hóa đỗ đạt ngày càng nhiều. Đến thời Nguyễn, số lượng ông nghè, ông cống ở Thanh Hóa tăng vọt lên và trở thành một trong những địa phương đứng đầu cả nước về số lượng tiến sĩ, phó bảng, cử nhân.

Truyền thống và thành tựu giáo dục - khoa cử Nho học ở Thanh Hóa đã được các tác giả Trần Văn Thịnh, Trịnh Mạnh, Lê Bá Chức, Nguyễn Thế Long, Vũ Ngọc Định nghiên cứu, trình bày trong cuốn sách Danh sĩ Thanh Hóa với việc học và khoa cử thời xưa. Cuốn sách dày 520 trang, khổ 19x27cm, do Nhà xuất bản Thanh Hóa ấn hành năm 2019. Với vai trò chủ biên, tác giả Trần Văn Thịnh là người có công sức và vị trí nổi bật trong quá trình biên soạn và tổ chức biên soạn hệ thống sách - công trình khảo cứu về địa chí, lịch sử, văn hóa truyền thống ở Thanh Hóa nhiều năm qua.

Qua hơn 500 trang sách, các tác giả đã lần lượt trình bày một cách có hệ thống, khoa học về chế độ giáo dục và khoa cử thời kỳ phong kiến, về thân thế, sự nghiệp của các danh sĩ đỗ đạt khoa trường của xứ Thanh, về trước tác thi văn cùng những giai thoại gắn liền với tên tuổi của các bậc danh sĩ. Bên cạnh đó, cuốn sách cũng dành một phần dung lượng xứng đáng để trình bày những tư liệu Hán Nôm có giá trị liên quan đến danh sĩ trí thức Nho học ở Thanh Hóa thời kỳ trung đại với các thể loại bia văn chỉ, bia đề danh tiến sĩ, văn bia tiểu sử, đền thờ, lăng mộ, sắc phong, thần tích. Phần cuối của sách là hệ thống phụ lục được thống kê, trình bày dưới dạng bảng biểu, danh sách, đồng thời giúp người đọc có thêm một bức tranh nối dài của lịch sử giáo dục Thanh Hóa đến thời kỳ hiện đại.

Có thể nhận thấy rằng, các tác giả đã dành rất nhiều thời gian, tâm huyết cho quá trình sưu tầm, đối chiếu các nguồn tư liệu, tài liệu thành văn và truyền khẩu, đi thực địa, khảo sát ở nhiều địa phương, vùng miền trong và ngoài tỉnh. Trên cơ sở nguồn dữ liệu phong phú, dày công biên soạn, cuốn sách gần như trở thành một bộ bách khoa thư về giáo dục - khoa cử và truyền thống hiếu học của xứ Thanh. Qua từng chương mục, người đọc được dẫn dắt, thuyết minh một cách tường tận về việc học hành, khoa cử và lập thân, lập nghiệp của tiền nhân quê hương mà không cảm thấy nặng nề hay khô khan.

Giá trị lớn nữa của cuốn sách là việc sưu tập công phu bộ ảnh hiếm quý và trở nên khá xa lạ đối với một số người... giúp người đọc có được cái nhìn tổng quát về việc học hành và thi cử thời xưa, đã lui về dĩ vãng. Đó là những bức ảnh cũ rất khó kiếm hiện nay, như tập ảnh của H.Oger in năm 1909 trong cuốn Les cing Fleurs của Jean Marquet, sách lưu trữ của hội Địa lý ở Paris. Cùng với đó là những bức ảnh được chụp thật ngoài đời. Tất cả là những chứng tích của một thời dĩ vãng huy hoàng, như những thước phim sinh động, đáng cho các thế hệ hôm nay và mai sau chiêm ngưỡng và suy ngẫm.

Với những người có niềm yêu thích đối với địa chí, lịch sử, văn hóa truyền thống và di sản của tiền nhân, cuốn sách Danh sĩ Thanh Hóa với việc học và khoa cử thời xưa thực sự là một tác phẩm rất hữu ích đối với sự nghiệp giáo dục - đào tạo cũng như công tác khuyến học, khuyến tài ở Thanh Hóa nói riêng, cả nước nói chung trong thời kỳ hiện đại.

Tác giả: Đỗ Thanh Bình

Nguồn: Tạp chí VHNT số 455, tháng 3-2021