Giá trị đạo đức truyền thống (GTĐĐTT) là một thành tố cơ bản tạo nên nền tảng nhân cách, hợp thành hệ giá trị mang tính bền vững; là nhân tố nội tại thúc đẩy, xác lập hành vi, định hướng, điều tiết sự biến đổi về chất các yếu tố cấu thành phẩm chất nhân cách học viên, hướng tới mô hình nhân cách, đáp ứng mục tiêu, yêu cầu đào tạo của các trường sĩ quan (TSQ). Xem xét từ góc độ phát huy là một hệ động thái của các chủ thể nhằm hiện thực hóa và thúc đẩy vai trò GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên thì hiệu quả của quá trình phát huy chịu sự quy định bởi: việc kế thừa và giáo dục GTĐĐTT cho học viên; môi trường đạo đức và nhận thức, trách nhiệm của các chủ thể; năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên.

1. Phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên chịu sự quy định bởi việc kế thừa và giáo dục GTĐĐTT cho học viên

Phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên luôn chịu sự chi phối, tác động bởi nhiều nhân tố khách quan, chủ quan; trực tiếp, gián tiếp. Trong đó, GTĐĐTT là một nhân tố khách quan tác động trực tiếp, cần được dung nạp và phát huy trong nhân cách học viên. Song, hiệu quả của phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên luôn chịu sự quy định trực tiếp bởi chất lượng, hiệu quả việc kế thừa GTĐĐTT và giáo dục GTĐĐTT cho học viên của chủ thể giáo dục.

Kế thừa GTĐĐTT là nhân tố quy định đầu tiên của quá trình phát huy nhằm định hình, chuẩn hóa nội dung GTĐĐTT cần giáo dục cho học viên

Hiệu quả phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên chỉ được thực hiện thông qua sự nhận thức và hành động tích cực, tự giác của các chủ thể giáo dục trong kế thừa GTĐĐTT vào đổi mới chương trình, nội dung giáo dục đào tạo. Chất lượng, hiệu quả phát huy còn chịu sự quy định bởi các chủ thể có nhận thức đúng và nâng tầm GTĐĐTT lên tầm cao mới, phù hợp với yêu cầu giữa kế thừa và đổi mới, giữa truyền thống và hiện đại cũng như khu biệt những giá trị cần xây dựng, phát huy trong phát triển nhân cách học viên hay không. Kế thừa GTĐĐTT trong lịch sử dựng nước và giữ nước của dân tộc mà hằng số chung nhất là: yêu nước, nhân ái, thương người, đoàn kết, cần cù, dũng cảm, hiếu học cùng giá trị đạo đức cách mạng, giá trị đạo đức mới và giá trị đạo đức quân nhân được tích hợp trong chương trình, nội dung giáo dục làm cơ sở để học viên tiếp nhận và chuyển hóa luôn giữ vai trò là yếu tố trực tiếp quy định sự phát triển nhân cách học viên đúng hướng. Do đó, chất lượng, hiệu quả của hoạt động khai thác, kế thừa GTĐĐTT để tích hợp vào chương trình, nội dung giáo dục đào tạo của các chủ thể quy định nội dung GTĐĐTT cần phát huy cho học viên.

Giáo dục GTĐĐTT cho học viên là nhân tố quy định tiếp theo của quá trình phát huy nhằm trao truyền và tiếp nhận, chuyển hóa GTĐĐTT vào nhận thức, tình cảm, niềm tin của học viên

Giáo dục là cơ sở, điều kiện, tiền đề để học viên tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT thành nhân tố bên trong, tạo động lực thúc đẩy sự phát triển nhân cách học viên. Do đó, phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên chịu sự quy định trực tiếp bởi chất lượng, hiệu quả giáo dục GTĐĐTT của các chủ thể giáo dục và sự tiếp nhận, chuyển hóa các giá trị đó của học viên thông qua quá trình dạy - học ở các trường sĩ quan. Chương trình, nội dung giáo dục GTĐĐTT khoa học, phong phú, đa dạng, hình thức giáo dục linh hoạt, thuyết phục sẽ tạo chất keo gắn kết học viên với truyền thống và đạo đức truyền thống, giúp phát triển nhân cách học viên đúng hướng. Ngược lại, nếu nội dung giáo dục đơn điệu, nhàm chán, tẻ nhạt, phương pháp khiên cưỡng, gò bó sẽ không có tác dụng, khiến các GTĐĐTT ngày càng trở nên xa lạ với học viên.

Tọa đàm sĩ quan trẻ năm 2016 tại Trường Sĩ quan Chính trị
Ảnh Triệu Văn Hùng

Nội dung GTĐĐTT cần giáo dục và phát huy là những GTĐĐTT cơ bản của dân tộc đã được bổ sung, phát triển, nâng tầm giá trị trong điều kiện mới và được khu biệt vào mục đích phát triển nhân cách học viên. Vì vậy, các chủ thể nhận thức đầy đủ, sâu sắc nội dung, hình thức biểu hiện, bản chất, vai trò của GTĐĐTT sẽ là cơ sở để nâng cao chất lượng, hiệu quả việc trao truyền GTĐĐTT cho học viên và giúp họ ngăn chặn, phòng ngừa các phản giá trị, chiến thắng mọi âm mưu của các thế lực thù địch.

Với tính đặc thù về nội dung, hình thức tồn tại của GTĐĐTT, đặc điểm về tâm sinh lý và đặc thù phát triển nhân cách học viên, con đường, cách thức mà các chủ thể giáo dục thực hiện để truyền thụ GTĐĐTT cho học viên phải đa dạng, linh hoạt, phù hợp với nội dung giáo dục và chủ thể tiếp nhận sự truyền thụ. Mức độ thẩm thấu GTĐĐTT trong nhận thức, tư tưởng, tình cảm và hiện thực hóa giá trị đó ở học viên trong thực tiễn tùy thuộc vào tính hiệu quả của hình thức, phương pháp giáo dục của các chủ thể giáo dục ở các TSQ.

2. Phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên chịu sự quy định bởi môi trường đạo đức và nhận thức, trách nhiệm của các chủ thể ở các TSQ

Quá trình học viên tiếp nhận, chuyển hóa, lan tỏa GTĐĐTT trong nhân cách và hiện thực hóa trong thực tiễn không thể tách rời môi trường kinh tế, chính trị, xã hội, mà trực tiếp là môi trường đạo đức và sự định hướng, nhận thức, trách nhiệm của các chủ thể ở các TSQ. Môi trường đó không chỉ tạo điều kiện để học viên tiếp nhận, chuyển hóa GTĐĐTT, mà còn là nơi hiện thực hóa những GTĐĐTT thành hành vi trong thực tiễn học tập, rèn luyện và công tác của học viên. Do đó, mức độ lành mạnh, khả năng định hướng, lan tỏa giá trị... của môi trường đạo đức và sự đồng thuận của các chủ thể ở các TSQ quy định hiệu quả phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên.

Môi trường đạo đức ở các TSQ giữ vai trò trực tiếp và chủ yếu quy định phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên

Trong sự quy định của điều kiện kinh tế, chính trị, xã hội thì môi trường đạo đức ở các TSQ có tác động trực tiếp và chủ yếu đến quá trình phát huy. Môi trường đạo đức ở các TSQ được hiểu là bản thân môi trường quân sự xét dưới góc độ đạo đức, vừa mang những đặc điểm của môi trường đạo đức nói chung, vừa có đặc thù của đời sống quân nhân và đạo đức quân nhân. Đặc thù của môi trường đạo đức ở các TSQ thể hiện: đó vừa là môi trường GD-ĐT vừa là môi trường quân sự, trong đó các quan hệ đạo đức sư phạm quân sự là đặc trưng cốt lõi. Môi trường đạo đức ở các TSQ chính là nơi học viên trực tiếp sống, học tập, rèn luyện và trưởng thành; trực tiếp tiếp nhận và nội hóa các quan điểm chính trị, tư tưởng, các GTĐĐTT, giá trị văn hoá… để phát triển nhân cách. Do đó, tất cả các yếu tố trong cấu trúc môi trường đạo đức ở các TSQ: Hệ thống các giá trị đạo đức; hệ thống các quan hệ đạo đức và hệ thống các thiết chế đạo đức sư phạm quân sự đều quy định trực tiếp đến quá trình phát huy.

Môi trường đạo đức ở các TSQ quy định quá trình phát huy bằng những đường dẫn là hàng loạt các quan hệ xã hội - quân sự mà người học viên duy trì, đặc biệt là quan hệ giữa giáo dục và tự giáo dục; giữa học tập, rèn luyện với chấp hành kỷ luật, quy định của quân đội và nhiều phương thức. Trong đó, phương thức điều chỉnh bằng dư luận tập thể, kỷ luật quân đội mang tính đặc thù của hoạt động quân sự có ý nghĩa đặc trưng.

Môi trường đạo đức ở các TSQ quy định đến quá trình phát huy còn biểu hiện: nó vừa là một phương thức, vừa là một kênh tác động đến quá trình phát huy. Với tính cách là một phương thức phát huy, môi trường đạo đức ở các TSQ phản ánh sâu sắc các giá trị bắt nguồn từ truyền thống dân tộc, mục tiêu, lý tưởng của Đảng, quân đội. Đây là điều kiện thuận lợi để thông qua đó, mỗi học viên tự nhận thức, tự tiếp nhận, tự chuyển hóa, tự điều chỉnh hành vi, thái độ ứng xử phù hợp với GTĐĐTT đã được cụ thể hóa trong môi trường đạo đức ở các TSQ. Với tính cách là một kênh tác động đến quá trình phát huy, môi trường đạo đức ở các TSQ với hệ thống các giá trị đạo đức, các quan hệ đạo đức, các thiết chế đạo đức sư phạm quân sự thấm đậm GTĐĐTT mang tính định hướng giáo dục cao, tạo môi trường thuận lợi cho quá trình trao truyền và tiếp nhận, chuyển hóa, lan tỏa GTĐĐTT ở học viên; đồng thời, hạn chế sự xâm nhập của phản giá trị, phản đạo đức đến học viên.

Nhận thức, trách nhiệm và sự đồng thuận của các chủ thể giáo dục quy định hiệu quả phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên

Hiệu quả quá trình phát huy là sự tác động biện chứng giữa tính tích cực của các chủ thể giáo dục với sự nỗ lực tự thân của mỗi học viên. Trên cơ sở chức năng, nhiệm vụ trong công tác GD-ĐT mà vị trí, vai trò, sự ảnh hưởng và tác động của các chủ thể đến quá trình phát huy thể hiện ở mức độ khác nhau. Song, quá trình phát huy luôn chịu sự quy định bởi nhận thức, trách nhiệm và sự đồng thuận của các chủ thể trong việc xác định: vai trò GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên; nhận thức và hành động trong khai thác, kế thừa và phát huy GTĐĐTT với định hình giá trị, chuẩn mực đạo đức hướng tới phát triển nhân cách học viên; tích hợp, chuẩn hóa GTĐĐTT vào chương trình, nội dung GD-ĐT; sự chuyển hóa từ nhận thức GTĐĐTT đến hình thành tình cảm, niềm tin, hành vi ứng xử của học viên trong học tập, rèn luyện hướng tới hoàn thiện nhân cách người sĩ quan cấp phân đội.

Sự đồng thuận của các chủ thể trong tạo dựng môi trường tôn vinh các giá trị truyền thống, mà ở đó GTĐĐTT được lan tỏa trong mọi hoạt động của học viên và về giải quyết hài hòa các lợi ích sẽ là cơ sở tạo động lực cho học viên tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT thúc đẩy sự phát triển nhân cách. Tạo dựng môi trường tôn vinh GTĐĐTT, chủ thể đạo đức là sự thừa nhận, trân trọng và phản ánh nhu cầu của hiện tại, tương lai đối với giá trị truyền thống; là cơ sở, điều kiện để chuyển hóa GTĐĐTT từ cái khách quan thành yếu tố chủ quan trong mỗi học viên. Môi trường đó, còn khẳng định vai trò của GTĐĐTT và do đó, sẽ tạo không gian để các GTĐĐTT tồn tại, khẳng định giá trị, thâm nhập, lan tỏa rộng khắp trong môi trường đạo đức ở các TSQ.

3. Phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên các TSQ chịu sự quy định bởi năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên

Năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên là khả năng của từng chủ thể trong hoạt động tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT, là tổng hòa các yếu tố tri thức, kỹ năng, thái độ của học viên, trực tiếp quyết định chất lượng, hiệu quả tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên. Trình độ tri thức chi phối đến tính tự giác, tích cực, chủ động, sáng tạo của học viên trong tiếp nhận, chuyển hóa GTĐĐTT và là động lực bên trong thúc đẩy học viên không ngừng vươn lên khám phá, chiếm lĩnh, làm chủ tri thức về GTĐĐTT. Kỹ năng tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên là khả năng thực hiện có kết quả hoạt động tiếp nhận, chuyển hóa GTĐĐTT trên cơ sở tri thức đã có, là yếu tố quan trọng, quyết định kết quả tiếp nhận, chuyển hóa GTĐĐTT của học viên. Thái độ trong tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên giữ vai trò quyết định trực tiếp đến chất lượng, hiệu quả tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT. Học viên là chủ thể của quá trình tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT, họ có thái độ đúng trong tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT sẽ là động lực mạnh mẽ thúc đẩy họ huy động và tận dụng tri thức, kỹ năng vào việc tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT đạt hiệu quả.

Về bản chất, năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên là nhân tố chủ quan, điều kiện để học viên tiếp nhận và chuyển hóa có hiệu quả các tác động của điều kiện khách quan, mà chủ yếu là hoạt động trao truyền và tiếp nhận, chuyển hóa GTĐĐTT thành nhân tố nội tại cho sự phát triển nhân cách học viên. Theo đó, năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên quy định hiệu quả quá trình phát huy.

Năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên là yếu tố bên trong, động lực chủ yếu thúc đẩy hoạt động tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT có hiệu quả, quy định trực tiếp đến quá trình phát huy. Nhờ năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT mà tri thức, kỹ năng và thái độ của học viên trong tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT được huy động một cách tốt nhất, là cơ sở để họ tiếp thu, chiếm lĩnh tri thức GTĐĐTT có hiệu quả. Năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT là điều kiện chủ quan để học viên nhận thức nhanh, xác định đúng bản chất, vai trò, tầm quan trọng của GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên; là yếu tố kích thích, thúc đẩy tính tích cực, tự giác, sáng tạo của học viên trong tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT. Đồng thời, khắc phục thái độ thụ động, trung bình chủ nghĩa, tính dựa dẫm, ỷ lại trong tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT. Sự thụ động tiếp nhận, tiếp nhận một cách bắt buộc, đối phó sẽ không thể làm cho nhận thức GTĐĐTT của học viên có kết quả, làm hạn chế hiệu quả quá trình phát huy. Chỉ khi nào, những yêu cầu tiếp nhận GTĐĐTT trở thành nhu cầu “nội tâm”, “tự thân” của học viên, trở thành động lực bên trong của quá trình học tập, rèn luyện, khi đó sự tiếp nhận GTĐĐTT mới có hiệu quả, trình độ nhận thức GTĐĐTT của họ mới được nâng lên.

Năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên quy định quá trình học viên chuyển hóa GTĐĐTT thành nhận thức, tình cảm, động cơ, tạo sự lan tỏa GTĐĐTT trong nhân cách học viên và thể hiện thái độ, hành vi ứng xử, chuẩn mực đạo đức trong hoạt động thực tiễn. Quá trình lan tỏa GTĐĐTT trong nhân cách học viên và được tỏa sáng thông qua hành vi đạo đức của chủ thể chính là biểu hiện vai trò của thành tố GTĐĐTT tác động, định hướng, thúc đẩy các yếu tố cấu thành nhân cách học viên phát triển.

Năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT của học viên quy định chất lượng, hiệu quả quá trình học tập, rèn luyện, tu dưỡng phấn đấu để trở thành người sĩ quan cấp phân đội tương lai; quy định tiến trình và hiệu quả giáo dục GTĐĐTT cho học viên. Do đó, nâng cao năng lực tiếp nhận và chuyển hóa GTĐĐTT cho học viên là mục tiêu quan trọng mà các TSQ hướng tới để phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên hiệu quả.

Phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên là sự thống nhất biện chứng giữa nhận thức và hành động của các chủ thể với những nhân tố quy định đến quá trình phát huy. Những nhân tố quy định quá trình phát huy đã trình bày là cơ sở khoa học quan trọng để đánh giá thực tiễn quá trình phát huy và xác định giải pháp thiết thực nhằm nâng cao chất lượng, hiệu quả phát huy GTĐĐTT trong phát triển nhân cách học viên các trường sĩ quan hiện nay.

Tác giả :  Hàn Duyên Hiếu

Nguồn : Tạp chí VHNT số 409, tháng 7-2018